ARAMAIOKO MEDIKU ZAHARRA. BERTSOZ (2)

Zeferino Gartziarena, mediku zaharra

Aurreko beste bitan aritu naiz txoko honetan Aramaioko “Mediku Zaharra”ri buruz. Zeferino Gartziarena sendagileak 1919tik ihardun zuen Aramaion, oso oroitzapen ederra utziz herritar guztiengan. Eta oraindik ere askok dugu buruan Gartziarenaren irudia, alde batetik bestera bere maletatxoarekin, makila eskuan hartuta, baserriz baserri ibiltzen zelarik.

Gartziarenaren ospea urruti iritsi zen. Begira zer zioen arratsaldeetako “Madrid” egunkariak 1957ko urriaren 10ean:

“El médico titular del valle de Aramayona, D. Ceferino de Garciarena lleva recorridos a pie cerca de 250.000 kilómetros en los treinta y nueve años que lleva ejerciendo en el referido valle. Ha andado durante este tiempo lo suficiente para haber dado más de seis vueltas a la tierra por el ecuador. Sería interesante saber el número de kilómetros que durante su ejercicio profesional ha tenido que ascender, teniendo en cuenta la topografía de los alrededores de Aramayona, que exige un constante ascenso y descenso a los caseríos próximos” 

 

Berrogei urte egin zuen mediku lanean Aramaion eta tarte luze horretan denetariko anekdotak utzi zituen.

Jesus Zabala, Zeferinoren makilarekin

Gaurkoa ere, Aramaioko Jesus Zabala adiskidearen bertsoekin apaindu nahi dut. Jesusek  Salasango Julian Unzuetari entzundako gertaeretan daude oinarrituta bertsoak.  Eta ikus daitekeen bezala, Julianek Meltxor aitari aditu zion bere garaian, Zeferino eta Meltxor oso lagun handiak izan baitziren.

Habanera doinuarekin kantatzekoak ditugu:

1

Mila ta bederatzirehun / berrogeita lau urtea

Albinako enbalsean / obra haundiak aurrera,

Zeferino eta Meltxor / Patxi ta bere osaba,

bertaraino heldu ziren / lau lagunak ikusmira

ta hortan ari zirela / guarda etorri aurrera

esanaz debekatuta / dagola hara sarrera,

eta horren ondorioz / daukat salatu beharra,

eta joan behar nirekin / Billerleko kuartelera.

2

Bidea hasi ondoren / heldu Billerle gainera,

Zeferinok asma zuen / galdera bat egitera,

esanaz ia bazekien / ze gizon haundi zan bera,

ni naiz Aramaio herriko / sendagile titularra,

baimena daukat joateko / nahi deten lekuetara,

zaintzaileak entzutean / bildurra sartu gainera,

egindako salaketa / etorri ezebezera,

bertan buelta egin ondoren / itzuli danak etxera.

3

Salasango etxekoandrea / familiari begira,

Zeferinori deitu eta / aguro joan ikustera,

oraindik ez du prixerik / banoa bueltan etxera,

gerratea zan unea / kalian bazan algara,

"Viva Franco, viva España" / "gurea Guadalajara",

entzunak entzunda gero / orain da nere aukera,

etxeko balkoi ertzetik / ulu "Republika gora"

isun ona jaso arren / bera gelditu gustora.

4

Latzako seme Gabrixel / juen zitzaigun pasionista,

urtetara agertu zen / sotana beltza jantzita,

mezarik ez emonarren / ofizio ikasita

baserrik baserri batzen / baba, ogi ta arrautza.

kaleko etxe onenari / baita egiten bisita,

Zeferinoren andreak / opa erreal bikoitza,

ene, Maria, Maria / beruntza kategoria,

ihesko bisitatxoan / eman didazun pezeta.

5

Zeferinok ikusirik / bere buruen azkena,

abixua bidali zun / aguro Salasanera,

Meltxorrek entzun ondoren / gelditu guztiz minbera,

semea lagun harturik / indartuz bere barrena,

gaixoa ohartu orduko / ohe ondoan laguna,

orduentxe hasi biak / bizitzan azken jarduna,

egoera luzaturik / unea oso astuna,

betiko agurtu zuen / Meltxorrek lagun kuttuna.

GARTZIARENARI BURUZKO GEHIAGO

http://txemax3.blogspot.com.es/2015/03/gartziarena-aramaioko-medikua-xxean.html

http://txemax3.blogspot.com.es/2016/01/aramaioko-mediku-zaharra-bertsoz_27.html

Argazkiak: JMVM

MONDRAREN PARTIDU BATEN EZ OHIKO KRONIKA, 1914

Jose Añibarro

Gaurko ekarpentxo honen jatorria ez du sorburua kirol kronika batean, Arrasateko bi adiskideen arteko gutundegian baizik. Beste inoiz komentatu dudan bezala, XX. mendearen hasieran Arrasateko Jose Añibarro Resusta eta Juan Carlos Guerra Palacios gazteek elkarri bidalitako eskutitzen bilduma bat eskuetaratu zidaten aspaldi. Eta Añibarrok 1914ko apirilaren 5ean igorritakoa irakurtzean azaldu zitzaidan ondokoa. Irakur dezagun, urte hartako martxoaren 29an, Bergarako Torrekua futbol zelaian lehiatutako partiduaren ez ohiko kronika: 

“El domingo pasado jugué al foot-ball - ¡Oh ignominia! Con el equipo de esta jarka, contra los del Shooting, en Vergara. Ganamos, no sin hacer uso a mitad de partido de toda clase de argumentos a lo Nazario (1). ¡Ese hombre valeroso e ingenuo, como mi héroe de leyenda, a quien admiro!

El cisco fue porque al dar una carga derribé a un jugador. El público vergarés se metió conmigo y yo contesté en malas formas. He aquí el gráfico de dichas formas…

La cosa se puso fea, salió en mi defensa el chico de Musibar – Tiburcio Bengoa- llamando a los vergareses maricones, chulo-putas (eso sí, ligado, que es enorme) etc. etc… y salieron luego Ricardo, Herrador petit, Chosa y otros boxeadores  (2) que llevamos ad hoc y sucedió que  aquello de la “toma de Tetuán”… una gira campestre. ¡Las hostias que allí se dieron! Figúrate lo que yo, perverso siempre, gocé como protagonista del jaleo. Los malhereux vergareses, que por orden de un párroco no quisieron empezar el partido hasta las cinco en que acaban los Calvarios (¡pobre gente!) quisieron al fin arreglar la bronca dando al despedirnos, por cortesía, los ¡¡¡Hip-hip!!! de ordenanza. ¿Sabes qué contestaron los nuestros en vez de ¡hurra!? Pues… ¡Muera Dios! ¡Me c… en San Pedro! etc. etc” 

Jose Añibarro, bere idazkiñoan alderantziz pentsarazi nahi bide digun arren, futbol zalea zen, bai jokalari eta baita kudeaketan ere. Club Deportivo Mondragón-en lehendakaria izan zen 1927-28 urteetan. Eta beraren diruari esker, Arrasatera ekarri zuen Mr. Harris ospetsua, herriko futbolariei teknika apur bat irakats diezaien. Añibarroren heterodoxiak bere eragina izango zuen klubaren kudeaketan, beste batean ikusiko dugun bezala.

Eta partiduarekin zer ikusirik ez duen arren, ez dut eskutitzaren amaiera hona aldatu gabe utzi nahi. Jose Añibarrok, goitik behera gizon heterodoxoa, honela agurtzen zuen Juan Carlos Guerra Palacios bere lagun mina: 

“Cuando vengas a Mondragón búscame en la cocina de Chocho. Tiene un tinto muy aceptable y pone muy bien los huevos fritos. Perico o Minga te guiarán. Te advierto que a veces con el humo no se me ve, pero allí estoy. ¡Viva la ignorancia! ¡Viva la barbarie! ¡Viva el vino! ¡Viva Africa!

 

     (1) Nazario Madinabeitiaz ari da, Unión Cerrajerako urtzagintza tailerreko burua. Albina Madinabeitia biloin jolearen aita zen. Gizon zakarra ei zen, baina aldi berean musikarako sentsibilitate handia zuena.

     (2) Rikardo Azkoaga, Añibarroren lehengusua, Mondraren jokalaria; Herrador, Txoza…ere ekipoan ari ziren.

      Argazkiak: JMVM

EUSKARA ARRASATEKO GIZARTEAN, HIRUROGEIETAN

Arrasateko Portaloia, 1960 inguruan

XX.aren  hirurogeietako Ikastolen mugimendura arte euskara arrotza izan zen herriko hezkuntza entramatuan. Hala ere, mendetan zehar euskara ez da guztiz baztertua izan herriko eskola eta irakaskintzako zentroetan. Garibayk berak XVI. mendean aldarrikatu egiten du gure hizkuntzaren presentzia, hori bai beti ere euskararen bitartez gaztelerara jauzi kualitatiboa eman ahal izateko.

XVI. mendetik nolabaiteko kezka azaltzen da agintari eta herriko zenbait pertsonengan, euskara espazio batzuetan presente egon dadin ... konbentzimendu handirik gabe. Erlijiosoek bazekiten euskararen bidez bakarrik hel zitezkeela arrasatear gizartearen bihotzeraino eta herritarren arimen salbazioa emango bazen derrigorrezkoa zen erlijioso euskaldunak bertan edukitzea. Abadeak, fraideak... portzentaje handiz euskaldunak ziren.

Oinarrizko hezkuntza orokorrerako, ordea, baldintza hark ez zuen horrenbeste indarrik. Bi arrazoirengatik: zubi eta kultura hizkuntza gaztelera zelako; eta herri xeheak kultura premiarik ez zuelako.

Horrela izan zen XX. mendea ondo sartua egon arte, abertzaletasunak euskal kontzientzia piztu zuenean.

Arrasateko lehen ikastola ireki zenean – Zentro Katolikoaren kide batzuen ekimenez- trumoietako kutxa ere zabaldu zen, eta gizarte zatitu eta ultrapolitizatu hartan ikastolaren gainean iriztu hilgarria erori zen, faxistak altxatu bezain laster.

Mondragón aldizkarian, 1964

Joxe Markiegi, Leonardo Guridi - biak Zentroko irakasleak eta gero lehen Ikastolakoak ere- fusilatu zituzten, ikastola bedeinkatu zuen Jose Joakin Arin parrokoarekin batera. Hiru apaiz haiek “Zeruko Argia” zeritzan euskal orritxoa argitaratzen bide zuten. Ez dut haren ale bat ere inon aurkitu. Baina izan zela diote kronika batzuek.

Gerra osteko lehen hamarkadetan, ordea, inori ez zitzaion geratu bide hartatik segitzeko gogorik. Frankisten hamarkadatako debekuarengatik euskara hezkuntza plan guztietatik kanpo geratu zen. Hala ere, 1960 inguruan halako mugimendu txikitxo bat hasi zen, euskararen suspertze lanetan. Bada albiste bat, 1964an, albiste huts bezala hona ekarri nahi dudana, izan ere inoiz ez dut idatzitakoa frogatu ahal izan. Ekintza Katolikoaren Zentrotik 1964an argitaratutako “Mondragón” aldizkaritxoan irakurtzen zen:

“Naigabez begiratzen bearrean gauden, bada, gure gazte eta zar artean, euskera zoragarri, polit eta aberats au baztartaz zijualako; bañan, badira oraindik gizaseme bikain eta jarduntsuak Arrasate ontan. Gizaseme oiek bein baño geiagotan bildu dira, eta lan gogoaz zerbait egin ere. Onela degu, Arrasaten, irakasle taldetxo batzuek gure mutiko artean; euren ikasle dira, “Concepcionistas” deritzaion ikastetxean mutil koskorrak eta beste berrogeikoren bat “Colegio San José”n…

Ikastetxe oneiri indar berezi bat emateko, Bazkun edo “Soziedade” bat sortzea gogoratu da Arrasaten “Sociedad Cultural Juan Carlos Guerra” hartu du izentzat…”

Jakina, goiko “mutiko artean” horretan neska-mutikoak irakurri behar da. San Jose ikastetxean euskarazko klaseak izaten ziren, Alvaro Beitia irakaslearekin, eta ikastetxeko zuzendaritzaren eraginez. Ni neroni izan nintzen ikastaro haietako ikaslea. Kontzezinoko ikastetxean ere, 1960 urtean ireki zen oinarrizko hezkuntza sistemarekin bat eginik, mojek atea ireki zioten euskarari.

Portaloia, 1960 inguruan

Baina zertan geratu zen Juan Carlos Guerra Bazkuna izeneko ekimen hura? Mondragón aldizkariaren artikuluak segitzen du euskararen aldeko apusturako proposamena eginez:

“Arrasate gure erri maite au, lantasunean biurri eta azterkatsua izan degu betik. Leendik ona, gure burdiñ-oletan jarraipen eta argirapen aundiagoak agertzen zaigu, eta argirapen eta jarraipen oiek, gure aurrerapenak indartzeko, samurtasuna ekarriko dizkigu. Aberri eta erriak zabal eta goratzeko aberastasuna bear da, eta aberastasun ori, ikastoletatik etorri bear du, noski. Gaztediak jarraipen bikaiñak bait ditu oraiñ, gure erri eta aberria goratzeko, bai, baiña atseden bat ere bear du gazte eta gizasemeak, eta atseden ori, zergatik ez Euskalerri onen bidez itzuli?”

Historiaurrekoa irudi daitekeen arren,

Arrasate, 1960

berrogeita hamazazpi urte bakarrik eman dira aldizkariaren aldarrikapen hartatik. Bakarrik diot, euskararen adina ehun urte baino luzeagoa baita eta mendetako osasun makalaren ostean,  azken mende erdian apurtxo bat besterik ez bada ere, badirudi gure hizkuntzaren osasunak hobera egin duela. Segi dezagun irakurtzen 1964ko aldizkaritxo hartan:

“Betik izan degu maite gure Ama, eta gure biotzetan betik eramango degu maitetasuna au, ez ote? Gure Euskalerri au, askok eta askok abestu duten bezala, gure begizko Ama degu; orregaitik Arrasateko gizaseme, gazte eta emakume guztiok Bazkun edo sociedade onen jarraipen eta gogotasunak indartu bear ditugu.

Erbestekoak gauz polit eta jatorrak aurkitzen ditu Euskalerrian eta asko dira emengo izkuntz, oitura, dantza, kirol eta folkloreen berri dabiltzanak. Asmo jarraikorrak ditu Bazkun onek oientzako ere. Azkenez, galdera edo gogoeta bat: Erbestekoak gauz jator eta gogozkoak aurkitzen bai ditu, nolan ez aurrerapen gogor eta beroenak Bazkun oneri Euskaldun deitzen geranok?”

Bazkun haren gaineko berri gehiagorik ez dut inon aurkitu. Gero ikastolen mugimendu egituratua etorri zen.

Argazkiak: JMVM

ALBINA MADINABEITIA. Kontzertua Arrasaten. 1930

 

Albina Madinabeitiaren gaineko bizitza zertzeladak aurki daitezke txoko honetan.  Arrasateko emakume honen ibilbide artistikoa laburbiltzen dut, musikariaren irudia irakurleei hurbiltzearren. Honako hauek dira kapituluak:

1.- Arrasatetik Bartzelonara

2.- "Aurrera, Albinita, aurrera!”

3.- Sarasate Saria

4.- Fernandez Bordasen ikasle eta irratiko izarra

5.- Jose Mardones diboarekin

6.- Pilar Caverorekin bikote ospetsua.Errege-erreginarekin

7.- Errepublikaren alde. Ezkontza. Musikan jarraitzeri uko

8.- Espainiako Orkestra Nazionala.Arrasaten, Madrileko Orkestrarekin

9.- Azken urteak Arrasaten

10.- Kontzertua Arrasaten. 1930

11.- Lehen kontzertua Arrasaten. 1922

Albina, 18 urterekin

Begira nondik, azkenik ezkutuak azaldu behar zuen eta ahaleginetan denbora dezente inbertituta, hemeroteken saria jaso nuen eta albistea topatu nuen: Albina Madinabeitia biolin joleak kontzertu bat eskaini zuen bere jaioterrian, 1930ean. Albinaren inguruan bilbatu dudan eraikin historikoan ataltxo hau falta zitzaidan. Arraroegi iruditzen zitzaidan estatu osoan argi bereziz dirdiratzen zuen artistak bere jaioterrian emanaldi xume bat ere ez eskaini izana. Baina datuetara jo behar da edozein istorio behar bezalako sinesgarritasunarekin argitaratu aurretik, eta orain arte ezin izan dut baieztatu, bere herrikideen aurrera ere ageri zela Albina Madinabeitia, bere artearen lagintxo bat aurkezteko.

Eta 1930eko urtarrilaren lehenean gertatu zen emanaldia. Urte Berriarekin dastatu ahal izan zuten musika zale arrasatearrrek Albinaren artea. Bedia Koliseoan eratu zen emanaldi arrakastatsua. Baina ditudan datuen arabera, badirudi kontzertu hura egun batetik bestera eratu zela, azken orduan. Aurretik, ordea, egin dezadan halako testuinguru bat emanaldi hari buruz. Aurreko urtea, 1929koa, oso gaizki hasi zen Madinabeitia sendiarentzat, izan ere urtarrilean Albinaren ahizpa gaztea, Isabel, hil zen hamahiru urterekin. Kolpe latza izan zen madinabeitiarrentzat. Albina Espainiako zenbait hiritan zehar ari zen une haietan bira artistikoan eta Arrasatera etorri behar izan zuen.

Baina hor ez zen amaitu sendiaren zoritxarra, urte hartako abenduaren 16an Gaspar Madinabeitia Altube hil baitzen. Albinaren osaba genuen eta bera ere musikaria, Madrilen Errege Alabarderoen kide ohia eta Errege Antzokiko Orkestraren jarduneko tuba instrumentista.  Madrilen gaizki sentitu zen eta Arrasateko sendiaren ondoan egotea iruditu zitzaion egokiena. Hala egin ere, baina heriotza gertatu zen. Une haietan Albina biran zebilen, Narciso Figueroa Puerto Ricoko piano jolearekin batera. Konkretuki, beste herri eta hiritatik igaro ondoren, abenduaren 27an Irunen jo zuten eta biharamunean Tolosan. Gabon jaiak Arrasaten eman zituen Albinak, eta berarekin batera bere lankide artistiko Figueroa gazteak.

Narciso Figueroa Puerto Ricon jaio zen - Albina bezala, 1906an- eta Parisko “École

Narciso Figueroa, 1955

Normale de Musique”n graduatu zen.  Madrileko Kontserbatoriora gonbidatu zuten eta 1940 bitartean penintsulan aritu zen kontzertuak ematen. 1929an bikote artistiko osatu zuen Albina Madinabeitiarekin, zenbait emanalditarako.

Bi artistak Arrasaten zeudela “teklak mugitzen” hasi ziren… kontzertu bat antolatzeko. Negoziazio azkarra eta, esango nuke, diplomatikoa izan zen. Ez ziren urrun ibiliko, eszenategietan hasi zenetik Albinak jarraitzaile zintzoak izan zituen Union Cerrajerako Ricardo Azkoaga, Jose Añibarro eta abar. Ez zegoen aurreikusita Arrasaten jotzea, izan ere, espainiar artisten ekitaldien berri ematen zuten aldizkarietan ez dut aurkitu Arrasateko kontzertuaren erreferentziarik, Irun eta Tolosakoak irakur daitezkeen bitartean. Arrasatekoari dagokionez, lehen albistea abenduaren 29an eman zuten Gipuzkoako hedabideen Arrasateko korrespontsalek.

“¡Albricias, señores! La eminente y bella violinista mondragonesa Albina Madinabeitia va a debutar en el soberbio Teatro-Cine Bedia…” (El Pueblo Vasco, 1929-12-29)

 “La decisión de la bella violinista de dar un concierto en Mondragón, su pueblo natal, donde cuenta con tantos admiradores y simpatías, viene a colmar los anhelos y esperanzas que todos habíamos acariciado desde que la eminente artista supo crearse con la maravilla de su talento artístico, esa destacada personalidad que en el arte musical acusa en prodigiosos relieves”  (La Voz de Guipúzcoa, 1929-12-29)

 “La noticia de que Albina dará un concierto el día de Año Nuevo en el Bedia ha sido

Bedia Antzokia

favorablemente acogido, pues apenas se recuerda si ha ejecutado en público en su pueblo natal” (El País Vasco, 1929-12-31)

Kontzertua, beraz, 1930eko Urte Berri egunean izan zen, arratsaldeko 5etan. Egun hartan bertan “La Voz de Guipúzcoa”ren korrespontsalak idatzi zuen:

“Después de los recientes éxitos alcanzados por la joven artista, este concierto que hoy se nos ofrece como un presente de Año Nuevo, viene a colmar con creces las justificadas aspiraciones de su pueblo, que aunque siempre se mostró frío en manifestar la admiración que sentía por esta artista, no por eso dejó de desear para su arte el triunfo que le acompaña en su carrera”

Kontzertuaren egitaraua honakoa izan zen: lehen zatian, Minueto (Mozart); Siciliana eta rigodón (Francoeur); Estudio nº XIII (Paganini); Danza de la vida breve (Falla); Aires bohemios (Sarasate). Bigarren zatian, Allegro (Paganini); Serenata española (Chaminade eta Krieisler); Valse Bluette (Drigo) eta Romanza andaluza (Sarasate)

Hain zuzen, gutxi gora behera Albina eta Figueroa Espainiako emanaldietan eskaintzen ari zirena.

El Pais Vascoren Arrasateko korrespontsalak idatzi zuen 1930eko urtarrilaren 3an,:

“El éxito alcanzado por los jóvenes artistas fue de los que difícilmente pueden lograrse en localidades tan reducidas como la nuestra, donde además, aunque es doloroso decirlo, la afición  a la música brilla por su ausencia. Sin embargo, el teatro se lleno por completo y al final de cada interpretación una ensordecedora salva de aplausos resonaba en toda la sala. Además del interesantísimo programa confeccionado para la velada, ejecutaron dos obras más que el público agradeció, viéndose ambos artistas obligados a salir diversas veces al proscenio, ante la insistencia del respetable”

Kontzertuaren biharamunean bikotea Arrasatetik atera zen, bere bira artistikoarekin jarraitzeko. Hurrengo geltokia Jaengo Ubedan zeukaten. 

 Argazkiak: JMVM, Alberto Loiti