SIMON LANDA, ARAMAIOKO IDAZKARIA, GERRAREN BIKTIMA

Simon Landa emaztearekin, Aramaioko Ibargoyan

Simon Landa Prestamero Aramaioko udal idazkaria zen 1936ko uztailean gerra piztean. Labastidan 1869ko urriaren 10ean jaiotakoak urteak zeramatzan kargu horretan. Serapia Gomezekin ezkonduta, Aramaioko Udaletxean egokitutako etxebizitzan bizi ziren. Seme-alabetariko batzuk herrian hazi ziren, besteak beste Gregoria eta Carmen alabak eta Felix semea, azken hori ordurako ezkonduta zegoena.

Gerrako lehen egunetan, Aramaioko “Textil Ibarra” lantegian ziharduen Felix semearen bila joan ziren Eibarko miliziano batzuk, baina garaiz abisatuta Goiko Errota baserrian ezkutatu ahal izan zen. Han iraun zuen ongi gordeta, ahalik eta aitak –ezer ez zitzaiola gertatuko jakinaraziz- etxera itzultzeko abisua bidali zion arte. Hala egin zuen, baina iritsi bezain laster milizianoek aita eta semea atzeman eta Bilbora bidali zituzten, preso.

Noiz gertatu zen zehazki? Udal bilkuren aktak errebisatuta, urte hartako uztailaren 12ko bilkurari dagokiona inork sinatu gabe dago. Abuztuaren 9rako deituta zegoen arren burutu ezin izan zen bilerari dagokion diligentzia, berriz, Simon Landak izenpetua agertzen da: “en el día de hoy no se ha presentado más que el alcalde y concejal D. Eusebio Madina, por las circunstancias actuales...” Ez dakit nola ulertu behar den idatzitakoa, izan ere aktaren irakurketatik badirudi pertsona bat bakarrik agertu zela, hots, Faustino Bengoa. Eta Madina ez zen alkate, alkate-orde baizik. Garaiko alkatea Faustino Bengoa zen. Azken hau eta Madina egongo zirelakoan nago.

Abuztuaren 23an, aldiz, bilkura berri bat egiten du udalak, eta ordurako ez da Simon Landa idazkari lanetan azaltzen. Handik aste betera, udal osoko bilkurak aho batez izendatzen du idazkari Frantzisko Mendizabal arrasatearra. “Declarada abierta la sesión por el Sr. Presidente, éste expone que ante la circunstancia de hallarse sin Secretario el Ayuntamiento, cree conveniente nombrar al secretario por oposición D. Francisco Mendizábal Ceciaga, de la vecina villa de Mondragón, para que desempeñe dicho cargo interin se normalice la situación. Todos los concurrentes se mostraron conformes con lo expuesto. Así mismo mostró su conformidad el Comité de Defensa de la República”

Beraz, abuztuaren 9 eta 23 bitartean eraman zituzten aita-semea Bilbora. Felixen andrea, Maria Juana Urrutia –Arrasateko Frantzisko Urrutia maisuaren arreba- eta bikotearen lau alabei ezer gerta ez zekien, Amayur batailoiko arrasatear gudari batzuek haien etxetik bertatik propio zaindu zituzten, ahal izan zuten bitartean, hau da faxistak 1937ko lehen hileetan Aramaioko ateetaraino heldu arte.

Udaletxean urtetan egon zen plaka

Horrela, 1937ko maiatzaren 9ko udal plenoan adostu zen, alkate berria Remigio Garro zelarik: “Ver con  agrado el nombramiento de Secretario interino a D. Ignacio Landa Gómez, propuesto por el Excmo. Sr. Gobernador Civil de esta provincia, en oficio del 4 de Mayo último, sintiéndose dicha Corporación altamente satisfecha al poder rendir un tributo de homenaje y cariñoso recuerdo al que en vida fue su padre, digno Secretario de este Ayuntamiento, que fue vilmente asesinado el 4 de enero del año actual en Bilbao, por las hordas rojo-separatistas”

Gertatu zen, hilabete batzuk geroago Durango, Otxandio eta Gernikan ihardungo zuten alemaniar hegazkinek urtarrilaren laugarren egun hartan Bilbo bonbardatu zutela hildako batzuk eraginez eta jende andana batek hiriburuko lau kartzeletara jo zuen, mendekua aplikatzera. Ondorioa oso latza izan zen, eta berrehunetik gora detenitu izan ziren eraila, modu desberdinez. Simon Landa Prestamero horietako bat izan zen; 67 urte zituen.

Arabako Idazkarien Elkargoak eskainia, Aramaioko Udaletxean urtetan plaka bat egon zen Simon Landaren erailketa oroitzen zuena.

 

Felix Landa Gomez

Ikusi dugunez, frankisten eskuetan zegoen Aramaioko Udalak Ignazio Landa izendatu zuen, behin behingoz, idazkari lanetarako. Horrela iraun zuen 1938ko irailaren 12ra arte, hain justu izendapena behin betiko baldintzetan Constancio Fernandez Alsasuak irabazi arte.

Bilboko kartzelatik aske, Felix Landa Gomez 1938an heldu zen Arrasatera, Aramaioko egonaldia itxitzat emanez. Bizkaiko hiriburuan harekin preso egondako arrasatear batzuen gonbidapenari jaramon egin eta herriko udaletxean ekin zion lanari, administrazioan. Arrasateko Udal idazkaria ere izan zen zenbait aldiz, ordezkapen lanetan.

Simon Landa, hainbat eta hainbat bezala, gizakien arteko gorrotoak pizturiko itsukeriaren biktima izan zen. 

Argazkiak: Tere Landak utzita

podcast. JOSE LUIS IÑARRA ERRETOREA UDALAITZEN (bideoa. 1971) podcast

PODCAST

Udalaitzen, 1971-10-12

              Jose Luis Iñarra Arrasaten 1941-1976 tartean erretore izandakoa hil zela 35 urte bete ziren iragan urriaren 2an. Hamar egun geroago 40 urte egin ziren, Udalaitzeko gurutzeak bedeinkatu zirela, “Jan da Lo” taldearen eskutik antolatutako zeremonia jendetsu batean.

Egun hartaz ”Jose Luis Iñarra. Mondragoeko parrokua” liburuan (2006) idatzi genuen Eusebio Iñarrak eta biok. Beheko lerroaldeak bertatik atera ditut.

Bestalde, egun hartan Udalaitzeko tontorrean grabatutako irudiak ere jarri ditut, helbide honetan:

http://www.youtube.com/watch?v=PposI5CxjXc

Iñarraren nortasuna hobeto ezagutzeko baliagarriak zaizkigu bi testigantzak.

”Bertsoetarako zaletasuna dela eta, egoki zeritzon guztietan eta modu apalean bazen ere, bere trebezia erakusten zuen lagunen artean. Horren adibidea da, 1971ko urriaren 12an Udalaitzeko tontorrean gurutzeak bedeinkatu zirenekoa da. Angel "Erregetxo" Balzategi eta "Jan da lo" taldearen sortzailearen eta hildako mendigoizaleen oroimenez burutu zeremonian, Iñarrak meza emateaz gain bertsoak ere kantatu zituen:

Mendizaleen kirola au da
mistika baten eredu:
Begiz ikusi, muñez ausnartu

ludiko ainbat edergailu.

Izar ta eguzki, mendi ta baso
izotz, elur ta iristu...
Goiko Jaunaren altasunaren
erakusgarri ditugu.

Gaurko Mez ontan ezin aztu nik
"Erregetxo"-kin batean,
Luis Zabaleta, Pako Azpiazu
illak mendi kirolean
Bata Intxortan, bestea, berriz
joan zitzaigun Gorbean
Orain hiruok lagun ditugu
Jaungoikoaren aurrean.

Iru lagunen mendi kirola
iru lagunen erio-otza,
oiekin nasi artu zuk, Jauna
mendizaleen otoitza.
Gurutz aurrean egiten degu
iru lagunen oroitza
aien antzera, mistika baten
murgil gaitezen bakoitza.

Ona hemen Jauna, gure eskeintza
ogi ta ardo bizigarri,
Zuk gau batean egin zenduen
oparien oroigarri.
Gure eskeintz au biurtuko da

zer aldakuntz arrigarri-

ogia GORPUTZ,

ardoa ODOL 
gure gogo asegarri. 

Udalaitzen, 1971-10-12

Jose Luis Iñarrak hildako hiru mendigoizaleak ezagutzen zituen, eta hiruekin landu zuen adiskidantza. Luis Zabaleta eta Pako Azpiazu mendiko istripuz hil ziren eta Angel Balzategi minbiziz, bere omenezko gurutzea jaso baino hilabete erdi bat lehenago. Iñarrak lagundu zion gaixoaldian eta bere heriotzan honako bertso hauek eskaini zizkion Udalaitzera jai eta igande guztietan igotzen zen lagunari. Gurutzean inprimatu ziren bertsoak:

Jai ta igandero

ez jan ta ez lo-

tontorrik tontor

Udalatx puntaraño-

Orain gorago

Zeru gaillurreraño

igorik dago 
Gure "Erregetxo"

"Udalaitz Zaleak"
taldekideetako batzuekin

Urte hartaz geroztik ere Jose Luis Iñarra, arnas estuka eta neka-neka eginda iritsi arren, Udalaitzeko tontorrera igotzen zen ospakizunetara. 

Eta hildakoenganako oroitzapena eta otoitzaz gain bertsolaritzarako bere artea ere eskaintzen zuen hara bildutakoen aurrean. "Udalaitz Zaleak" taldearekiko Iñarraren atxikimendua erabatekoa izan zen. Areago, taldearen himnoa izatera heldu zen abestia Iñarrari zor zaio, egilea bera ez bada ere. Manuel Lekuonak idatzi zuen bertsoa, Arrasateko erretorearen eskariz”

1976-10-2an hil zen

Jose Luis Iñarrari buruz gehiago jakin nahi duenak jo dezala:

Euskaraz

Gazteleraz

Argazkiak eta bideoa: Eusebio Iñarra

LUIS ARMENGOU ETA JULIO GALARTA, MARGO IRUDI BATEK LOTUTA

Viteri Fundazioko irakaslea izan zen Luis Armengou XX. mendearen hasieran, marrazki eta beste zenbait espezialitate artistikotan. Goi mailako irakasle izateaz gain oso margolari ona zen. Irakaskintzarako zituen dohainetaz gero eta lausotuagoak geratzen ari diren erreferentziaz bakarrik badakigu ere,  Armengouren eskuetatik ateratako arte-lan batzuek ongi adierazten dute egilearen maila. Arrasaten baditugu horietako batzuk eta gaur dakardanak bere istorio txikia badu.

Irudietako baserria Arrasateko Popillo baserria da. Lehen margoa datatua dagoen egunetan hala esaten zitzaion baserriari baina lehenago Ortueta izenarekin ezagutzen zen. Nondik Popillo izena? Jakina den bezala, XIX. mendearen bukaeran bi ola-lantegi ziren Arrasaten –Ziarrola eta Zaldibarkoa- eta azken hori Ortueta baserriaren ondoan zegoen. Bi olek bat egin zuten 1906an Union Cerrajera sortzeko.

Zaldibarko olan Gregorio Agirregabiria Ortueta baserrikoak egiten zuen lan, urtzagintzan. Normala zenez, beltz-beltza eginda ateratzen zen beharretik eta larruzko aurreko mantalarekin erantzi gabe baserrirako bidea hartzen zuen iluntzero. Inguruko umeek ikusten zutenean, “Ointxe jatok popiltto baltza” oihukatzen ei zuten. Diotenez, hortik dator Popilo izena.

Luis Armengouk 1909an margotu zuenean, Tomas Iribecampos Uribe (1884-Etxaburu baserrikoa) eta Josepa Laspiur Irazabal (1884- Angiozarko Gongeta baserrikoa) harrapatu zituen baserrian. Tomas Popillora ezkondu zen, Kandida Agirre Agirregabiriarekin. Eta Josepak baserri hartan egiten zuen lan, Luis Armengouk hilezkortu zuenean.

 

Mende erdi inguru geroago, Juanito Iribecampos Agirrek –Armengouren margo irudia bazela ezagutu zuenean- Julio Galartari enkargatu zion haren kopia bat. Eta gaurko bigarrena dugu. Zuhaitz genealogikoari begira, Juanitoren birraitona izan zen lehen “Popiltto” hura. 

Ortueta baserria, Popillo geroago, egun Roneoko etxeak diren orubean zegoen.  Jabea Villafrancako Kondea zen – Unión Cerrajerako akzionadun inoprtanteenetakoa bihurtuko zena- eta orubea UCEMek erosi zuen, Roneo jartzeko. Toribio Agirre enpresako orduko zuzendari nagusiak Iribecampos sendiari hilabeteko epea eman zion etxea uzteko.

1934ko URRIAREN 5: KRONIKA BAT

Liburu ez argitaratuaren azala

Urriaren 5eko data esanguratsua da Arrasaten. Urteetan gora eginda, 1934an jartzen gara, Urriko Iraultzaren egunean, hain zuzen. Egun hartan Jesus Trincado UGTko kideak esku hartu zuen gertaeretan. Eta berak kontatu zidan bere esperientzia hura, elkarrekin burutu genuen bere biografian. “Bizi izan juat” liburuan (2000) garbi utzi nahi izan zuen bere ikuspuntua. Ondoko lerroetan bere hitzak jartzen ditut, hain zuzen ere liburu haren espainierazko bertsio ez argitaratuan agertzen diren moduan.

“Seis meses más tarde, el 5 de Octubre, ciento diez jóvenes del pueblo fuimos detenidos y llevados al penal de Guadalupe, acusados de tentativa de revolución. El movimiento se veía venir desde la víspera. Yo volvía del cine acompañando a la chica a la que quería convencer para que fuera mi novia.

En el camino nos cruzamos con mi ayudante de la fábrica y otros miembros de UGT. A las seis de la mañana del día siguiente oí las primeras explosiones. Estaban lanzando artefactos hechos a mano desde el tejado de una casa cercana al cuartel de la guardia civil. Fui a la Casa del Pueblo. Para entonces tenían presos a un montón de carlistas a fin de que no cogieran las armas. Antes de llegar a la sede socialista oí un tiro y nada más entrar me encontré con Celestino Uriarte hablando con un compañero acerca de que se le había disparado la escopeta por no saber manejarla. Uriarte puso la escopeta en

mis manos y me envió a la Plaza del Pueblo.

Olarte kalea. San Francisco elizaren ezkerraldean, Marcelino Orejaren etxea

 Yo no tenía enemigos, o por lo menos eso era lo que creía. Estando en la Plaza, vi a un amigo de los tiempos de la escuela de Txorta, Pedro Azkarraga, dirigiéndose al Círculo, siendo carlista como era. Me acerqué a él y le informé en el portal de la situación del momento. Le aconsejé que se fuera a casa. Y eso fue lo que mi amigo hizo, después de despedirnos con un abrazo. Cuando a las ocho de la mañana enviaron el relevo, me dirigí a la Casa del Pueblo y una vez allí me remitieron junto a otros a detener a Marcelino Oreja, el “jabalí”.

Fui con precaución, pues pensaba que estaría con sus guardaespaldas. Semanas atrás, Oreja había dicho que los de UGT íbamos a comer hierba, y desde entonces las cosas no pintaban muy bien para él. Pero cuál fue nuestra sorpresa cuando lo vimos bajar por las escaleras con su mujer... y casi nos convenció de que era un ángel gordo y sin ningún peligro.

Casa del Pueblo zegoen eraikina

Poco más tarde supe que, junto a Oreja también se encontraban en la secretaría Dagoberto Resusta y Ricardo Azkoaga. El hecho de mezclar a estos dos últimos con el director de la fábrica me causó estupor, pues allí podía ocurrir cualquier cosa. Hablé con Celestino Uriarte y le di razones para no mantener a los tres juntos. Tras escuchar mis palabras Uriarte me ordenó que trasladara a Dagoberto y Ricardo a otro lugar. Justamente iba a hacerlo cuando apareció Juanito Sanverde avisando que desde Vitoria se acercaban tres camiones de soldados.

Alborotados por tal aviso, en la puerta del Trinquete se organizó una especie de representación teatral de resistencia disparatada, y entre algunos volcaron un camión para escudarse tras él y organizar la defensa de la Casa de Pueblo. No se dieron cuenta de que con aquella acción estaban construyendo una ratonera para todos nosotros. Entonces apareció el peligroso fanático, trayéndose con él a los tres detenidos, y preguntó a Celestino:

–¿Qué vamos a hacer con éstos?

–Llévalos de nuevo y...

Celes no sabía nada de estrategia militar, ni siquiera había hecho el servicio militar.

Ante el repugnante crimen, quedé sumido en la desesperación, sin palabras, pues la ola me había pillado en medio de la intervención armada y a pesar de que quise actuar como un hombre, mi esfuerzo no sirvió de nada. Sentí profundamente la muerte de Dagoberto; el recuerdo de Dago me transportaba al día de mi primera comunión, pues fue el autor de la única foto que me hicieron en la celebración.

La muerte de Oreja no me resultó tan dura, ya que siempre había arremetido contra los trabajadores y yo, desde mi afiliación a UGT, no podía aceptar una actitud tan despreciable. El despido de Lafitte había que achacárselo a Oreja. En cambio, al saber que Ricardo Azkoaga había podido escapar, me embargó la alegría. Creo que Azkoaga me apreciaba y, si mal no recuerdo, fue él quien habló bien de mí en el Consejo de Administración diciendo que tenía capacidad para desempeñarnuevas y mejores tareas. Dos muertes y, ante todo, una frustración: estaba claro que el camino de la violencia no nos llevaría a ninguna parte.

Herriko plaza, bere kioskoarekin

Al parecer, aquel desgraciado día de Octubre, y mientras yo hacía guardia, estuvieron vigilándome desde las ventanas y balcones de Erdiko Kale e Iturriotz. Tres personas presentaron denuncia contra mí, diciendo haberme visto armado con un fusil. Uno de ellos, cuyo nombre no voy a citar pero sí diré que quedó exento del servicio militar por ser el único soporte familiar, no sabía distinguir entre un fusil y una escopeta de caza de dos cañones del calibre 12. El segundo, que por entonces era un muchacho, confundió un Mauser y una escopeta.

El tercero era Ignacio Chacón, ingeniero de la fábrica. Era católico y apostólico y nunca hubiera pensado que podría reaccionar tan ciegamente en mi contra. Vino a la cárcel de Guadalupe a preguntarme si cierto plano que habían requisado a alguien del pueblo era obra mía. Al parecer, según el profesor de dibujo, exceptuándome a mí, en el pueblo no había nadie capaz de hacer un plano tan exacto, y eso era lo que quería comprobar. Así las cosas, debido a mi paternidad sobre un plano, algo que nunca pudieron demostrar, me clasificaron entre las nueve personas más peligrosas del pueblo.

Después de aquella descabellada acción del 5 de Octubre, huimos al monte, temerosos de los soldados que llegaban desde Vitoria. Pero al día siguiente, al no contar con infraestructura alguna para resistir, nos entregamos, pues los incidentes se habían desbordado repentinamente.

Antes de enviarnos al fuerte de Guadalupe, nos retuvieron unos días en la cárcel del pueblo. Al mismo tiempo, llevaron al fuerte desde Bilbao a un buen número de presos comunes, con la intención de mezclarlos entre nosotros y hacernos la estancia lo más dura posible”