urtarrila 25, 2012

AXERIKUA-ko ZUBIAZ, BI HITZ

Azken aste hauetan Axerikua-ko zubia albiste bihurtu da medioetan. Kasu hauetan normalean gertatzen den bezala, zentzu negatiboa darama albisteak. Osasunak ez du berririk sorrarazten. Miseria eta heriotza, ordea, eguneroko jana ditugu albistegietan.

Badirudi bat bateko operazio batean zubia desagertarazi nahi dutela, auskalo zein arrazoi objektiborekin. Espero dugu, Arrasateko AZEren ekimenez piztu den mobilizazioak zentzu apur bat jartzea erabakia hartu behar dutenen buruan. Dena den, azken urteotan ikusitakoa ikusita, zuhurrak izan beharko gara.

Nire artxiboan arakatuz, apunte pare bat aurkitu ditut Axerikuari dagokionez eta zubia suntsitzearen kontrako prozesu honetan datu txiki bat gehiago izan daitekeenez gero, hona aldatu nahi ditut, besterik gabe.

XX. mendearen hasieran zubia zabaltzeari ekin zitzaion Gipuzkoako Diputazioaren diruarekin. Horrela, Probintziako Batzordeak Gipuzkoako Ahaldundiari 1901eko lehen sei hilabeteei dagokien ekintza-txostenean irakurtzen da:

“Obras Provinciales. Carreteras:

Terminados los expedientes relativos al ensanche de los puentes de Aschericoa y Zabaleta, en jurisdicción de Mondragón, y existiendo en el presupuesto vigente partida consignada para su realización, se han practicado los trabajos de campo y se va á proceder á la redacción de los correspondientes proyectos”


Handik sei hilabetera, berriz, aipatutako Batzordearen beste idazki batean esaten da:

“Celebrada la subasta del ensanche de los puentes de Aschericoa y Zabaleta, en jurisdicción de la villa de Mondragón, se continúa la ejecución de las obras de dichos ensanches”

Bide batez esan daiteke, txosten haietan Arrasateko Erdiko kalean eramaten ari ziren beste obra batzuen berri ere ematen zela. Urteko lehen zuripen-idazkian:

“Habiendo quedado desierta por dos veces la subasta para la renovación del empedrado de la calle de travesía de la villa de Mondragón, ha sido aceptada la proposición más ventajosa que se ha presentado, comprometiéndose á su ejecución bajo el presupuesto y pliego de condiciones que sirvieron de base á la subasta, estando actualmente las obras en buen curso de ejecución”

Eta 1901eko bigarrenean:

“Terminadas las obras de renovación del empedrado de la calle de travesía de la villa de Mondragón, se ha verificado la medición y liquidación de las mismas y su recepción provisional, con pago al contratista de los plazos correspondientes, y corriendo el plazo de garantía que señalan las condiciones que sirvieron de base á la subasta”


Argazkia: Zuriñe Velez de Mendizabal

urtarrila 18, 2012

ARRASATEKO OKUPAZIOAREN ONDOKO TXOSTEN BAT (1937)



Ezaguna da On Jose Migel Barandiaranek 1936an Ipar Euskal Herrira ihes egin behar izan zuenetik, Francoren altxamenduaz geroztik Hego Aldean gertatutakoaren berri zuzena izan zuela, berarenganaino –artean Bellokeko monastegian zegoela- heltzen ziren adiskide eta lekukoen eskutik. Beste batzuetan, aldiz, Barandiaran bera joaten zen balizko berri emaileengana. Lan horren emaitzaz, txosten luze bat osatu ahal izan zuen ataundarrak, ehundaka testigantzarekin..

Txosten horren ondorioz, besteak beste, Barandiaranek eskutitz bat bidali zion 1945eko martxoan Kanbon errefuxiatuta bizi zen Mateo Mujika bere gotzain ohiari, faxismoaren kolpeak elizarentzat adierazi zuenaren inguruan aldarrikapen publikoa eskatuz. Eta Mujika gotzainak handik hilabetera eman zuen ezagutzera bere “Imperativos de mi conciencia” dokumentu ospetsua, euskal elizaren garaiko jarrera ulertzeko irakurtzea merezi duena.

Baina gehiegi desbideratu gabe, jo dezadan gaurko sarrera honen harira. 1936an Gasteizko Apaizgaitegian Luis eta Francisco Arrizabalaga anaiak zeuden, biak arrasatearrak, Victoriano Balerdi organo jolearen lobak. Barandiaranek berak esaten digu bere egunerokoetan 1937ko urtarrilean Luis Baionako Apaizgaitegian zegoela errefuxiatu gisa eta Francisco Daxekoan.  Luis eta Francisco anaiek, apaiztu ondoren, Kuban ihardun zuten eta berrogeita hamarreko hamarkadan Arrasatera itzuli ziren. “Don Francisco” , besteak beste, parrokiko organo jole eta tipleen arduraduna izan zen.
 


Luis Arrizabalaga Baionan egotea aprobetxatu zuen On Jose Migelek Arrasaten okupazioaren uneetan gertatutakoaren berri zuzena lortzeko. Eta 1937ko urtarrilaren 15ean bien arteko elkarrizketa eman zen, Barandiaranek idatzita utzi zuenez:

“Informe de D. Luis Arrizabalaga. 15 de enero de 1937

“Los militares entraron en Mondragón el día...  A los dos o tres días pasaba por las calles la Srta. Urraca Pastor, que tropezó con el Párroco, a quien dijo: “Grite Vd. ¡ España!” El Párroco lo hizo. “Más alto” También lo hizo. “Más alto todavía” El Párroco gritó por tercera vez Viva España. Entonces Urraca Pastor dijo: “Si de mí dependiera, ahora mismo sería fusilado”

Al Párroco le hicieron predicar en castellano. Sólo al fin del sermón dijo algunas palabras en vascuence para quienes no entendiesen el castellano. Muchos políticos salieron diciendo que había predicado en vascuence.

A los tres días fue detenido con los Coadjutores Guridi y Markiegi, y conducido a San Sebastián. En la víspera de la noche de Cristo Rey fueron fusilados los tres mientras cantaban “Te Deum”.
"Don Francisco", Luis Arrizabalagaren anaia


Todos los fusilados por los militares en Mondragón, hasta el fin de octubre, suman 42. El comandante Llamas dijo a D. Victoriano Balerdi que de Mondragón, todos los que venían a la cárcel de San Sebastián traían tal expediente que no había más que fusilarlos. Los que tales expedientes amañaban en Mondragón eran el teniente coronel que asumía allí la autoridad militar y el alcalde D. Jesús Gorosabel Mendía. Después que entró éste en funciones empezaron las detenciones y las muertes. Los carlistas, antes del movimiento, habían guardado en la torre de la iglesia parroquial 100 bombas. El sacristán, carlista, declaró que tenía autorización del Párroco para hacerlo. El Párroco lo negó. Más tarde el sacristán confesó que, en efecto, no tuvo autorización alguna.

De todos los fusilamientos dos fueron los que merecieron se hicieran funerales por sus almas: D. José Antonio Uriona y D. Agustín Aramburu. Casi todos los fusilados eran nacionalistas vascos. También la gente echa la culpa de la muerte del Arcipreste al capellán de Altos Hornos de Vergara, Sr. Murua, que aspiraba a ocupar el puesto. Este capellán decía una vez, aludiendo a los curas de Mondragón: “Estos (tocando la sotana) tienen todas las culpas”

Fusilados: Ceciaga (Joseba), Gastañares (dos hermanos), “Fene”, Bidaburu (Francisco), San Pedro etc.

En la Cerrajera de Mondragón solo se admitían al principio tradicionalistas; los nacionalistas fueron excluidos. Después estos entraron en “Falange” y fueron admitidos en la fábrica.

Francisco Bidaburu fue el primero de los asesinados por unos tradicionalistas de Oñate, que le llevaban de chófer”

 
Gerraren gain On Jose Migelek bildutako dokumentazio osoa Uztaritzeko Manuel Yntxaustiren etxean gorde zen eta bertan egon da duela gutxi arte.

urtarrila 11, 2012

EL CASTILLO DE TURRION: 105 URTE

Antzez-lanaren libretoa
Gaurko moduko egun batean, baina 1907an, Gasteizen “El castillo de Turrión” izeneko antzezlana estreinatu zen. Efemeride aprobetxatu nahi izan dut lerro hauetaraino, "Aramaio eta Arrasate. Historiak lotutako bi herri / Aramaio y Arrasate. Dos pueblos unidos por la historia" liburuan 2003an idatzi nuen istorioa gogoratzeko.

Liburu hura amaitzen ari nintzela, niretzat ezusteko galanta izan zen aurkikuntza bat egin nuen. Eusko Ikaskuntzaren datu-base batean txiripaz topatutako zehazkizun batek hemerotekara eraman ninduen, eta ondoko albistea irakurri ahal izan nuen: “El Castillo de Turrión se refiere a la historia de Alava y se estrenó en Vitoria, en el Principal, hace 40 años" (1)

Turriongo gaztelua esaten zioten obraren egileek Aramaioko Baraxuengoari eta albisteak Gasteizko Principal Antzokian, 1907ko urtarrilaren 11an  taulaturiko antzezlanari buruzko oroitzapen-aipamena egiten zuen. Horregatik jakin ahal izan nuen zeintzuk ziren obraren egileak: Eulogio Serdán eta Ramón Ortiz de Zárate arabarrak (2). Eta antzezlanari musika ere jarri zioten, Ramón de Julián konposagilearen laguntzarekin. Antzeztaldea Valentin Garciak zuzendutakoa zen eta taulaketaren dekoratuak Ignacio Diaz Olano gasteiztar margolari ospetsuak burutu zituen.


Egunkari zaharrean irakurritakoak Eulogio Serdanen bibliografia kontsultatzera eraman ninduen eta hantxe topatu nuen idazkiaren erreferentzia. Gainerakoa erraza izan zen, fotokopiagailu baten bidez testu osoa eskuratu ahal izan bainuen.

Gazteluaren gaineko errekreazioa (EVM




“El Castillo de Turrión (Turriondo)" (3) titulatutako antzezlana bertso eta prosan dago idatzita, eta egileek arabar leienda liriko dramatiko gisa sailkatu zuten. Bi ekitaldi eta lau dekoratutan banatua, eszenifikazioa 1488ko Aramaion kokatzen da. Serdan eta Ortiz de Zarate hiritar adierazgarriak izan ziren euskal eta, era berezian, arabar foruen defentsan. Nolakotasun hori obran zehar antzematen da, argi eta garbi (4). Egileek darabilten hizkera mota goi samarra eta pixka bat zurruna den arren, hariari erraz jarraitzen dio irakurleak. Hori bai, aurretik benetako historiaz jabetu denak, leienda izatezko ukitua aurkitzen dio erraz. Bestalde, badira huts anakronikoak ere, (“los hijos de Euskaria”, “las anteiglesias están conformes en aceptar la concordia de la Hermandad de Alava”, “la patria" (5)...)

Aramaioar jatorriko Becerro de Bengoaren “Romancero Alavés”-etik bertso batzuk atera zituzten egileek, batez ere une historikoaren zertzeladarik aipagarrienak islatzeko. Serdan eta Ortiz de Zarateren bertso ekarpena, ordea, musikatua izan zen eta koroak indarra eskaini zion testuari. Baina nik baino hobeto, egileek eurek azalduko dute zer eraman zituen obra idaztera. Egunkari zaharretan murgil egin nuen eta ondoko zehaztapenak aukeratu ditut, denon ezagutzarako:

Erdiko muinoan zegoen gaztelua
“ La idea nació de haber presenciado en los teatros de Barcelona el cuidado y esmero con que cultivan las leyendas dramáticas. Autores y actores catalanes, pintores y atierristas catalanes, también, son los que han dotado de extraordinario esplendor a esta literatura que lleva impresa en su fondo el amor a las antiguas grandezas regionales escritas en aureas páginas de sus abundantes e inspiradas crónicas...

 Es un género algo descuidado. No hay aquí la riqueza de crónicas que hay en Cataluña y Aragón. El laborioso Becerro de Bengoa hizo mucho y Diaz de Arcaya, encariñado con su amor a la tierruca, pone su condición a este servicio, si bien sus leyendas son en parte cuentos, ya que respetando la fidelidad histórica con el mayor detenimiento, no se muestra tan escrupuloso en accidencia de hechos y aún de estilos...

Las leyendas de País Vasco francés son innumerables. De ellas y de nuestra provativa historia se han ocupado notables escritores de Vizcaya y Guipúzcoa, los franceses Mrs. Blade, Garat y otros, el ingés Swif y algunos más...


Nosotros, subordinando todo a la unidad de acción, única exigencia de nuestro plan, hemos tomado de aquí y de acullá, inventando lo que juzgamos preciso, respetando hasta donde creímos conveniente, y la fidelidad de los episodios históricos que en la obra figuran. Hay de todo en nuestra leyenda: tradición, parte histórica y hasta fantástica, que tanta importancia tiene en este género" (6)

Aramaioko bailara Baraxuendik
Esan dudan eran, 1907ko urtarrilaren 11an, ostirala, Gasteizko Principal Antzokian  estreinatu zen obra, gaueko bederatzietan. Antzokia jendez leporaino beteta zegoen. Biharamuneko egunkarian honela irakur zitekeen, Gregorio G. de Suso kritikoak lau zutabetara idatzitako artikuluan:

“En el primer cuadro, inmejorable en todos los conceptos, adquirieron anoche las figuras una plasticidad que no tenían en los ensayos; tomó sentido y tierna expresión el amor de la virginal nescatilla y el arrogante hidalgo, y la escena de la salvación de Berta fue de un realismo convincente, quizás demasiado porque el Sr. Guillot resultó con ligerísimas erosiones a causa de la refriega...

 El segundo cuadro, que empezó después de una prolongada ovación a Diaz por el tapiz que cubre la parte del salón, sostiene con el brioso declamar del proveedor banderizo el inenarrable entusiasmo del cuadro anterior...

Le siguen “Camino de Vitoria”, “La desesperación de Múgica”, “En busca del tirano”, “Muerte del Sr. Turrión” y finaliza la obra con la apoteosis de la Concordia de Aramayona con la Hermandad de Alava...

Puesta de lujo y propiedad, a lo que han contribuido no poco el laureado artista Sr. Diaz Olano y el ya aplaudido escenógrafo Sr. Aldecoa...


Comienza la obra con un ligero preludio musical, leit motiv del tema principal, admirablemente concebido y con verdadero sabor demoníaco, que más tarde en el coro de brujas adquiere su verdadero desarrollo. Sique la romzanza de barítono, balada que posee verdadero carácter pastoril, dulzura, intensidad. Melodía sentidísima, de factura original e instrumentación sobria, y que con el preludio hubo de conseguir el unánime aplauso del público...

Eulogio Serdán, Ramón Ortiz de Zarate y Ramón de Julián fueron llamados al escenario en varias ocasiones y en la última aparición hubo más de quince minutos de aplausos..." (7)



Erreprodukzioa 2003ko liburuan: Ekain Velez de Mendizabal




(1) “El Pensamiento Alavés” 1950-05-02; 3. orrialdea.

(2) Eulogio Serdan Gasteizko alkate izatera heldu zen. Ramon Ortiz de Zarate Gainza, izen eta lehen abizen bereko foruzale eta diputatuaren loba zen.

(3) Manuel Diaz de Arcaya arabar lurraldeko kronikagileak bere  “Leyendas alavesas” liburuan, “El castillo de Turrión (Siglo XV)” titulupekoa argitaratu zuen. Diaz de Arcaya-k ohi zuen lez, errealitatea eta irudimena nahastu zituen lantxo horretan. Hain zuzen, aipatutako liburuan ere ere eman zuen argitara “La emparedada del valle “izeneko istorioa, nik geroxeago modu arinez aipatuko dudana. Diaz de Arcayak leiendatzat eman zuen, errealitate gordinean gertatutakoa.

(4) Espainiar Isabel Katolikoaren ordezkariari erantzuten diote obrako aramaioarrek: “Al daros el Señorío y la justicia, queremos/en cambio, vuestra palabra ligada por juramento/de que han de ser nuestros hijos en este apartado suelo/siempre francos, libres, quitos, exentos de todo pecho/ y de toda servidumbre en cuanto hubimos y habremos/según entre tantos siglos y reyes venimos siendo/ La jurisdición, justicia y señorío son vuestros/ en cambio Ibarra no quiere ni Juez ni merino agenos/que así lo establece y manda la ley santa de los fueros.

(5) ¿De manera que la patria no es Ibarra, y Elorrio, Arechavaleta y Mondragón?” galdetzen du obrako pertsonaia batek.

(6) "El Heraldo Alavés” 1907-01-07
(7) "El Heraldo Alavés” 1907-01-12

urtarrila 03, 2012

ERREGEEN KABALGATA ARRASATEN


Kabalgata irtetear, Unión Cerrajeratik


Kale erakuspen ikusgarriari dagokionez, Errege Magoak pertsonaia ezagunak ditugu Arrasaten, XX. mendeko berrogeietatik. Eta zeharo lotuta dago horren ospakizuna Ekintza Katoliko Zentroaren iharduera-egitarauarekin. Langile Zentro Katoliko bezala 1915ean sortu zena XVI mendeko Bañez de Artazubiagaren jauregian zegoen kokatua, eta bertatik, zenbait etaparen gorabeherekin, oso lan ederra burutu zuen 1945-70 tartean. Esan daiteke eraikin hartatik irradiatu zela Arrasateko kultura mugimendua, bertan izan baitzuten egoitza hainbat elkartek eta ekimenek.      

Jose Maria Arizmendiarrietaren inguruan lan komisioak jaio ziren, arlo desberdinetan urtean zehar zihardutenak. Hezkuntza, kirol, osasun eta gizarte gaiak jorratzen zituzten batzordeak ziren. Eta garaiko gazteak –neska zein mutilak- inplikatuta zeuden betebehar desberdinetan.

 Batzorde haietako bat Ume Pobreak zeritzana zen, “Niños pobres”, hain zuzen. Pilar Arzamendi zen arduradun haietako bat eta berak gogoratzen duenez “izen harekin are pobreagoak egiten genituen umeak” Helburua, herriko sendi behartsuetako umeentzako laguntza materiala lortzea zen, eta urtean behin jaialdi bat eratzen zen Gurea zineman, Eguberrien aurreko igandean. Bergarako Pello Kirten umorista izaten zen ekitaldi haietako gidaria. Donostiako Maitea Abesbatza, Karlos Fagoaga eta garaiko lehen mailako beste artista batzuk etorri ziren Arrasatera, beharrizanak arintzeko diru apur bat egitea helburu zuten jaialdi haietan parte hartzera, Gurea jendez lepo betetzen zelarik.


Jaialdi hark utzitako diru apur bat Erregeen Kabalgatan inbertitzen zen. Haren atariko bezala, abenduaren 24ko “Bizar Zuri" (1) pertsonaiaren iristea izan ohi zen, hiru errege magoentzako eskutitzak jasotzera Arrasatera azaldua. Postaria herriko kale guztietatik igarotzen zen, umeen mandatuak bilduz. Egun hartarako Unión Cerrajeraren Aprendizen Eskolan lanean ari ziren hiru karrozak prestatzen. Ramon Heriz eta beste zenbait gazteren ekimenez, erregeen garraiagailuek gertu egon behar zuten urtarrilaren 5erako. Baina hor ez zen aurreko prestakuntzen soka amaitzen.
Zentro Katolikoa


Kabalgatan aterako ziren ehun eta berrogeita hamar inguru lagunentzat jantzi aproposak prestatu behar ziren. Emakumeen gauza zen lan hori: Mertxe Etxarri, Amparo Balerdi eta Maria Luisa Madariagaren gidaritzapean Zentro Katolikoan ari ziren jo eta ke hainbat arrasatear emakume zimitarrari, eskutari, zuzilari, paje, lantzari eta abarrentzako jantziak josten. Guztiaren gaineko koordinazioan eta kanpo mandatuetarako arduradun gisa Pilar Arzamendi ibili ohi zen, erregeen zaldien bila Markulete baserrira zihoana edota udal dirulaguntzaren bat lortzeko alkatearekin mintzatzen zena.

Urtarrilaren 5eko gau hura magikoa zen herriko umeentzat. Gerra osteko giro ilun hartan kabalgatak poztasun puntu bat jartzen zuen Arrasateko kaleetan. Hiru erregeak –Rafael Amozarrain (Meltxor), Eugenio Balzategi (Gaspar) eta Simon Arregi (Baltasar)- euren zaldien gainean eta oparietako karrozak atzetik zihoazkielarik,  Unión Cerrajeratik atera eta Biteri, Maala, Toribio Agirre (Olarte), Zarugalde eta Arrasate pasealekutik igaro ondoren herriko plazan amaitzen zen desfilea. Pajeek, erregeen aginduetara, euren etxeetako atarteetan zein puntu konkretu batzuetan egoten ziren umeentzako erregaliak banatzen zituzten etengabe. Behin plazara iritsita, bertan egokitutako jaiotza gurtzen zuten erregeek  eta urrea, intsentsua eta mirra eskaintzen zizkioten Jesus haurrari.

Plazako Jaiotza
   Baina gertatu zen, ilusiozko manifestazio    hark ere bere desbideraketa izan zuela antolatzaileen asmo zuzenetik. Herriko ume guztientzako jaio zen ibilaldi hartan aurki aberatsek hartu zuten protagonismoa eta beren seme-alabentzako opariak entregatzeko pajeen zerbitzuaz baliatu ziren, diru apur baten truke. Horren ordainaz, udal suhiltzaileen eskailera luzeak erabiliz, kabalgatako morroiek dirudunen balkoietaraino –batzuetan bigarren solairutan- igo behar zuten, besoan luxuzko pakete handiak jasoz. Eta ibilbideko erakuspen hari begira ez hain diru-ahaltsuak euren duintasunean jipoituta sentitzen ziren. Zer esanik ez, paje haiek aberatsen apeta asetzeagatik jasaten zuten arriskua handia zen. Ohitura oker hark hamar bat urtez iraun zuen, nik oso ongi gogoratzen baititut berrogeitamarretako erdialdean Toribio Agirreko etxe batera igotzeko pajeek egin beharreko komeriak! Beti izan dira diferentziak!



(1) Sarritan komentatu dut zer irudimen (eta oroimen) gutxi azaldu zuten Txoronpio izena asmatu zutenek. Eta zer esan Txoronpia ulergaitzaz?


Argazkiak: Pilar Arzamendi eta Eugenio Balzategi

ERREGEEN KABALGATARI BURUZ GEHIAGO