SANTA AGEDAKO ZOROETXEA. 1898-1904

Santa Agedako Zoroetxea, XX.aren hasieran

Canovas del Castilloren heriotza 1897an gertatu baino lehenago zuen Mendia sendiak Gesalibarreko Bainu Etxea saldu nahi. Ez zen, beraz, espainiar estatu buruaren erailketa arrazoia izan, baizik azeleragailua. Bainu Etxearen fundatzailea, Ramon Mendia Unsain, hil ondoren Jose Maria semeak hartu zuen negozioaren lema, eta hori 1882an desagertzean Rafaela Etxezarreta bere alarguntsak salgai jarri zuen Gesalibarreko balnearioa.  Itxura denez, ez zitzaien oso ondo joan 1887ko jardunaldi ekonomikoa eta Madrileko prentsan, iragarki labur apaletan, honakoa irakur zitekeen urte hartako irailean: 

“SE VENDE. El renombrado establecimiento balneario, de abundantísimas aguas sulfurosas, de Santa Águeda, en la provincia de Guipúzcoa. El que desee tratar para su compra puede dirigirse a la propietaria, la señora doña Rafaela Echezarreta, viuda de Mendía, de Mondragón, en la citada provincia” 

Ez bide zuten eroslerik aurkitu eta beste hamar urtez aritu behar izan zuten mendiatarrek negozioarekin. Eta hasieran nioen bezala, Canovas del Castilloren heriotza izan zen 1897an bainu etxeari azken puntua ipini ziona. Suposatzekoa da, hamar urte lehenago baino prezio merkeagoan salduko zutela. Baina gaur ez noa horrezaz idaztera. Handik aurrera instalakuntza haiek hartuko zuten ibilbidearen nondik norakoari errepasotxo bat egin nahi dut ondoko lerroetan, Zoroetxeko lehen mediku zuzendariaren eskutik. 

Rikardo Añibarro Langara izan genuen Benito Mennik martxan jarri zuen Santa Ageda buru-osasun zentroko lehen arduradun nagusia. Beste behin ariko naiz Añibarrori buruz, XX. mendearen lehen hiru hamarkadetako gizarte arrasatearrean nolabaiteko eragina izan zuen pertsonaia. Eta goazen, beraz, gaurkoaren ardatz nagusiarekin: Santa Ageda zoroetxeko lehen bost urtetako argazkia ikustera.Zentroa 1898an inauguratu zen 110 gaixorekin, gehienak sendaezinak, beste zoroetxe batzuetatik Santa Agedara eramanda. Añibarrok dio bere txostenean, “Revista frenopática española” zeritzanean 1904ko apirilean argitaratua: 

“Haciendo un sucinto resumen del movimiento vesánico de este Manicomio en los cinco años y medio transcurridos desde su inauguración, tenemos que el total de enfermos ingresados ha sido de 432 hombres y 318 mujeres, o sea un total de 750 alienados. De este número, han salido por curación 74 hombres y 38 mujeres, lo que representa el 15% de curaciones.  Al cierre de esta memoria la población es de 374 alienados.

Los salidos por petición, traslación y otros conceptos, ascienden a 55 hombres y 30 mujeres, el 11´29%, hallándose comprendidos en este número los enfermos acogidos por cuenta de la Excelentísima Diputación de Vizcaya, que fueron trasladados a Bermeo a la inauguración de dicho Manicomio, y los alienados repatriados de Francia, que son recluidos en este Manicomio hasta que se hacen cargo de ellos las respectivas Diputaciones. Las bajas por defunción durante el mismo lapso de tiempo, suman 97 hombres y 82 mujeres, el 23´8%.  La provincia de Álava tiene un contingente de 86 enfermos de ambos sexos y la de Guipúzcoa 150, que con relación a la población de cada una, representan el 0´86 y el 0´75 por mil habitantes, respectivamente” 

Eta gaixoen kopurua eta jatorria zehazten dizkiguten datuak eman ondoren, Añibarro medikuak gaixotasunen sailkapen txiki bat egiten zuen bere txostenean, Santa Agedako instalakuntzetan egiten ari ziren oinarrizko berrikuntzekin amaitzeko. 

“Quiero consignar que aparte del factor

herencia, agente principalísimo de predisposición, las dos primordiales causas de enajenación observadas por mí son: el alcohol y la miseria fisiológica y moral; aquélla, por agobio físico mal compensado, con una alimentación deficiente, y ésta por defectuosa dirección intelectual, rayana en el abandono, que hace que en vez de una síntesis psíquica bien ordenada, siquiera limitada en el número y extensión de conocimientos, estén imbuidos por un fárrago de extravagancias, errores y supersticiones abonadas a degenerar en divagaciones y delirios. 

Jarraian Zoro-Etxeko instalakuntza eta inbertsioei eskaintzen zien Añibarrok tartetxo bat.

"Terminada la instalación de luz eléctrica, disfruta este Manicomio de alumbrado eléctrico distribuido con profusión. En la sección de señoras se ha construido una nueva enfermería con las necesarias dependencias de comedor y salón de estancia para las enfermas que cupan esta nueva dependencia. Con esta reforma, sobre proporcionar a las enfermas estancia de inmejorables condiciones higiénicas,  se ha desahogado el pabellón de las alienadas pobres, pues en él radicaba la primitiva enfermería. La actual población ingresada ha exigido un continuo esfuerzo para lograr la perfecta adaptación a los fines a que fue destinado al convertirlo en Manicomio de establecimiento de baños que era, construyendo nuevos pabellones que permitan dar albergue desahogado e higiénico a los vesánicos” 

Hastapenetako Santa Ageda Zoroetxe hark eta gaurkoak antz txikia dute. Ehun eta hogetabat urte eman dira ordudanik.

Argazkiak: JMVM

ARAMAIOKO HILERRIEN GAIN. 1854

Aramaioko hilerrien historiak luze joko luke. Zertxobait idatzi dut blog honetan gai horren harira 

Aramaioko eliza 1920

Baina orain XIX.era egin nahi dut salto. Udal erabakiak berandutu egiten ziren gaiaren inguruan. Jakina, ez ziren beti gustukoak kanpotik ezarritako arauak eta, bestalde, ekonomiak ere ez zuen ematen gastu askotarako, nahiz eta osasunerako oso pisuzkoak izan. Horrela, 1854ko maiatzaren 20an, Aramaioko udal batzordeak, herritarren osasunerako gai garrantzitsu bat aztertu zuen. Urte hartan Hermenegildo Landaburu zen alkatea eta batzordearen eskabideari jarraiki, garaiko medikuak – Jose Laberia Basaez- eta zirujanoak – Tomas Orbe- ihardun zuten herriko kanposantuari buruzko txostena prestatzen.

Zenbait urte lehenago -1849ko urtarrilaren 18an- errege agindu bat izan zen herriko kanposantuen inguruan ziren zenbait ohitura errotik erauzteko. Eta haren arabera bazirudien hilerria aldatu beharko zela. Horregatik osasuneko bi profesionalen txostena argitzera zetorren auziaren gunea. Ikus dezagun zer irakur daitekeen, Osasun Batzordeak udal zinegotziei aurkeztu zien idazkiaren edukia: 

“Es de absoluta necesidad se mande inmediatamente trasladar el Cementerio de la calle o población principal de Ibarra fuera de ella; situada al norte de la iglesia, pegante en medio de la población, al pie del monte en sitio bajo húmedo, sin ventilación, tierras movedizas, da salida a miasmas deletéreos, que el conjunto de causas precipitan y aceleran de un modo irregular la descomposición de los cuerpos.

Si el calor y la humedad unido a las poca ventilación son los agentes que más contribuyen a la disolución de los cadáveres, el cementerio de Ibarra, por las circunstancias dichas, resguardado de tapias, impidiendo la circulación de los vientos norte y este la fachada lateral de la iglesia, y cuando sopla el sur siempre caliente hace que arremolinándose en el mismo cementerio encuentre sustancias abonadas, las penetre con su calor difundiéndose a las casas de la población. Hay más: situado donde arranca la montaña, está infiltrado y empapado de humedad constantemente, como claramente se concibe en la zanja que tuvo que hacerse en dirección contigua y paralela al mismo a la sacristía. Los tejados de las casas vecinas tiene casi encima, a caso se infiltra el agua por la parte más alta de las zanjas dichas y por la inferior le llega un brazo del río destinado a usos domésticos en toda una ladera de casas.

Por todas estas circunstancias anejas a dicho camposanto, consideran los facultativos su posición contraria a la salud pública de seguuirse las inhumaciones en él, y no han podiso por los mismo menos de alarmarse, por lo que invitan a la Junta Municipal de Sanidad, escogite los medios, a fin de que se establezca en sitio más apropiado al norte, o bien siendo esta circunstancia disimulable en las zonas montañosas, se restablezca el antiguo de zalgo, que extramuros de la población situado en la cúspide de una elevada y ventilada colina seca y aislada, cuya tierra es calcárea arcillosa, es un paraje el más a propósito para la inhumación"

Baraxuengo eliza 1925

Eta Osasun Batzordearen txostenak amaitzen zuen auzoetako egoera azaltzen eta salatzen. Gogorra bazen Ibarrako hilerriari buruz are hitz handiagoak erabiltzen zituen auzoetan artean bizirik zegoen ohiturari zegokionez:

"Si en esto debe insistir la Junta Municipal, con cuanto más motivo debe hacerlo también para que de una vez para siempre cesen las inhumaciones dentro de las mismas iglesias, como se verifica en todas las anteiglesias del Valle. La real órden del doce de marzo de 1849, entre otros extremos dice que continúe indefinidamente la prohibición de enterrar los cadáveres y de trasladar y colocar sus restos en las iglesias o panteones que estuvieran dentro del poblado.

El espíritu de esta real órden tiende a destruir esa valla fanática y supersticiosa que la ignorancia o credulidad ha ido sosteniendo hasta nuestros días, como si fuese posible concebir que al elevar nuestros corazones con fervor a Dios, dirigiéndole nuestras plegarias, necesitemos respirar el mismo tiempo los miasmas deletéreos que nos causen la muerte”

Hurrengo batean, herriko hilerriaren gaineko datu gehiago emango ditut.

ARAMAIOKO KANPOSANTUARI BURUZ GEHIAGO:

https://txemax3.blogspot.com.es/2013/11/zaldun-eta-damen-ehorzketa-aramaion-xv.html

Argazkiak: JMVM 

WALTER “MR. HARRIS” ARRASATEKO FUTBOL ENTRENATZAILEA?

Walter Harris "Mr. Harris"

Arrasateko futbol historia idatzian bada baieztapen bat nik beti zalantzan jarri dudana. “Mr. Harris” deitu izan dugun entrenatzailearen gain ari naiz. Joxe Letonak bere “Pequeña historia del fútbol en Mondragón” liburuxkan dioenez, XX.eko hogeietan dirua farra-farra zebilen Arrasateko futbol munduan Club Deportivo Mondragoneko lehendakaria Jose Añibarro presidentea baitzen. Eta Letonak idatzi zuen Harris jaun ingelesa kontratatu zutela entrenatzaile moduan. Eta pertsonalki egiaztatu ahal izan dudanez, oraindik ere bada jende asko - nagusiei entzunda, hori bai- baiesten duela Mister Harris Arrasaten bizi izan zela; areago, ingelesa Deba ibaian bainatzen zela esaten dute. Beude komentario horiek hor, denboraren poderioz hartu duten estalki erromantikoaren azpian. 

Nik dakidalarik – eta datu idatziei nagokie- 1916-22 bitartean ez zen lehiaketako futbolik izan Arrasaten, taldeak - arrazoi batzuk tarteko- jokatzeari utzi baitzion. Berriz ere 1922-23 denboraldian hasten denean Juan Resusta Olañeta zen presidentea. Eta 1922rako Walter Harrisek Irungo Real Union ekipoa entrenatzen zuen. Esan behar da Real Union 1922an Kopako finalista izan zela, estatu mailan. Beraz, goi mailako taldea zen.

Nire ekarpen hau apaintzen duen argazkian agertzen da Mr. Harris, MCDeko jokalariekin... eta Real Unionekoekin! Argazkia 1923koa da, Maala futbol zelaian aterata. Eta arerioa, diodan moduan, Irungo Real Unión zen. Beraz, Mr.Harris irundarrekin etorriko zen. 

Arrasaten tartetxoren bat eman zuela Harrisek arrasatearrak entrenatzen? Ziur baietz. Eta, gainera, Letonak badio hala izango da. Baina ez dut Harris entrenatzailea modu iraunkorrean Arrasaten ikusten. Arrazoiak? Begira Harrisen kurrikuluma: estatuan hartu zuen lehen ekipoa, 1922-23 eta 1923-24, Real Unión izan zen; 1924-2, Frantzian; 1925-27, Iruñeko Osasuna; 1928, Gasteizko Alavesa; 1928-29, Malaga; 1932, Alacanteko Hercules; 1932-33 Atletico Madrid. Beraz, okupatuta zegoen entrenatzailea, aipatu tokietan. Aldian aldiko bisitaria izango al zuten Harris Arrasateko fubolariek? Baliteke. Bi denboraldiren artean? Posible litzateke.

Ikus daitekeen moduan, lan ibilbide zabala izan zen Harrisena. Horregatik diot ingelesaren gaineko istorio txikitxoa legendaren hurreneko sailean sartzeko arriskua dela. Eta legendetatik mitoetara pasatzeko zubia berehala eraikitzen da. Arriskua hortik dator, hain zuzen, historia idazteko zorroztasunik eta dokumentatu gabeko istorioak erabiltzetik. Harrisi buruz eta bere inguruari buruz arestian gure artean idatzi denak ez du ez hanka ezta bururik ere. Añibarroren eskutik Arrasaten egongo zela ez dut dudan ipintzen; inoiz futbol ekipoa modu iraunkorrean entrenatzera etorri zela baieztatzea da galdera ikur handiarekin jartzen dudana.Eta ezezko erantzuna ematearen aldekoa nauzue.

Harrisek Ameriketara eraman zuen ekipoa

Diodan, halaber,  1922ko ekainean Harris Amerikatera joan zela euskal futbol selekzio batekin, adiskidantzako partidu batzuk jokatzera. Harris ekipoaren arduradun eta entrenatzailea izan zen, garaiko prentsaren arabera. Geroago, masajista bezala aritu zen 1924ko Parisko Olinpiadetan, Frantziako futbol selekzioarekin. Ikus daitekeenez, toki askotatik igaro zen ingelesa urte haietan. Deportivo Alavesean ere ihardun zuen, 1928an, eta ekipoak oso denboraldi ona egin zuen, oso jokalari onak baitzituen, besteak beste Ziriako eta Quincoces ospetsuak. Azken horren hitzak dira ondokoak, urtetara Gasteizko egunkari batean azalduak: "Harris no tenía ni idea de fútbol y le daba al whisky más de la cuenta, hasta el punto que una de las obligaciones de esa época era acostar al entrenador"

Jazinto Quincoces handiaren aitorpenak ezagututa, ez zait hain harrigarri egiten Harris-Jose Añibarro tandema identifikatzea, urtetan Union Cerrajeraren idazkari nagusi izandakoa ere ondo jan eta hobeto edateko ohiturak tiratzen baitzuen. Harris bezala, ezkonge, eta diru mordoarekin poltsikoan. Resusta Olañeta, aldiz, ez dut ikusten dirua xahutzen, are gutxiago futbolean.

Eskuineko argazkian, 1923ko ekainaren 24an Maalako futbol zelaian jokatutako bi ekipoen futbolariak ditugu. CDMondragoneko ekipoa, orduko elastiko gorri eta fraka beltzez: (ezkerretik, zutik): Arkautz, Vitoria, Bidaburu, Armengou, Abarrategi, Ibañez, Marruko, Zeziaga; (makurtuta) Zarraoa, Madinabeitia (elastiko zuriz, atezaina) Zabarte eta Galdos.

Eta Harrisen eskuin aldean dagoena, Irunen jaio eta Real Unioneko ekipo hartan -eta aipatu 1922ko euskal selekzioan- goi mailako jokalaria izanda gero, Arrasatera aldatu zen bizitzera: Pako Etxebeste, Banco Guipuzcoanoko zuzendari lanetan urte asko egin zituena.

Honaino Walter Harrisen gaineko istorioak oraingoz behintzat eman duena.

OHARRA: artikulu hau argitaratu eta bost urtetara aurkitu nuen erreferentzia idatzia Mr. Harrisen Arrasateko egonaldiaz. Ikus:

Argazkiak: JMVMMVM

ARRASATEKO FUTBOLARI BURUZ GEHIAGO EZAGUTZEKO - PARA CONOCER MÁS SOBRE EL FUTBOL DE MONDRAGÓN

FUTBOLA ARRASATEN. ISTORIOAK

https://txemax3.blogspot.com/2022/01/futbola-arrasaten-istorioak.html