ARAMAIOKO ALBISTEAK, EUSKARAZKO PRENTSAN. 1931-1932

Aramaioko EAJren aldetik euskarazko medioetara herriko albisteak  bidaltzea erabaki ondoren, lagun batzuk izan ziren “Euzkadi” egunkarira euren kronikatxoak igorri zituztenak. Egia esan, oso ahalegin laburra gertatu zen.

Hona hemen, Mondragon´ tar irakasleak sinatzen zuen batek – Zirilo Mondragón ote?- idatzitakoa, 1931eko urriaren 20an: 

“Usoak

Erri onetako mendietatik asi dira usoak pasatzen, eta baita eiztariak asi dira iltzen be bai. Erritarren artean ez da entzuten beste itzik baño, gaur pasatu dira orrenbeste eta ainbeste uso, olako lekutik, tiroak tirata ta uts, egun dena egoten da usorik barik etxera, usoak baño gose geiagoz.

Gogor egin gaztiak

Aramaiotar edo bertan bixi diran guztiak itz bat egin biar deutzan benetan Euzkadiri gura deutsenak guztijari. Guk euzkaldunok itxi egin gutzan geure jatorriko lege ederra galduagaz. Ez, aramaiotar maiteak? Alegin guztiak ipiñi daiguzan geure aldeti euzkeria zabalduagaz geure etxetan, errijetan eta leku guztietan. Ez dago euzkel errietan “nacionalistak” lakorik, ez dago gure artean españatar edo belarrimotzik Euzkel-zale eztanik. Baita bere alegin guztiak geure errian biar ditu batzoki bat zabaltzeko, ez al dezue ikusten beste erri batzuk txikiak izenarren irigi dituz euren etxe ederrak”

Urte berdineko abenduaren 16an, “Aitz-Ondo” gaitzizeneko bigarren korrespontsal batek idatzi zuen. Tiburtzio Astondoa ezkutatzen al zen izen haren atzean?  

"Batzokija

Erri onetan be aspalditxuan deragite Batzokija zabalduteko asmubetan areto billa. Areto au idoroten dogunian, ba, Batzokija bere beriala ixango dogula uste dogu. Tira, ba, ia arin-arin idoroten dan areto ori, Batzokijaren biar ixan aundija dogu-ta” 

Beste idazle bat izan zen “Gañekua” izenpetzen zuena. “Euzkadi” egunkariaren euskal korrespontsal bezala gehien idatzi zuena dugu. 1932ko urtarrilaren 15ekoan, besteak beste, honela zioen: 

“Urte barrija

“Emen lengo antzian gaude, abertzalien artian lan larregirik egin bage. Bai aramayotarrak, aurria artu biar digute karlatarrak, euren batzarra edegitera dijuazela esaten diñardube-ta. Eta guk euzkotarrok Euzkadiri ainbeste nai ixan eta ondiño be Batzokija zabaldu barik. Baña onelan ezin giñakez egon, su bage otz-otz egingo gera-ta.  Beti berdin egongo ete gara, ba? Zer diñostazube?”

Aramaioko euskal etxe-kazetarien historia txikitxoa gauzkoz amaitzeko, jar dezadan “Gañekua”k berak 1932ko uztailaren 28an argitaratu zuena, herrian zebiltzan zurrumurruei aurre eginez:  

“Len be zelan jarri dauskuben ba-dakigu ta nortzuk diran geure kaltegarri. Orain ostera barriz asi gura dabe errija galtzen. Geu ezkarala “katolikuak” diñue jauntxu orreik. Orrein alderdija zein dan ondo dakigu:

“Non lapiko betia, an ankia.
Ori da orrein demokrazia”

Aramayonako abertzaliak ezkara ikeratuten orrekatik. Amorruba dauzkube, baña eztago ardurarik. Geu beti aurrera” 

Gerra  aurrean Aramaioko abertzaleen artean euskaraz idazteko zaletasun apaltxoak aurki jasango zuen etena, Euskal Herriko gainerako herrietan bezalatsu.

Margoa: Julio Galarta

ARAMAIO JULIO GALARTAREN ESKUTIK

Atzo ostirala Julio Galarta (1917-2011) margolari arrasatearraren erakusketa inauguratu zen Aramaioko Sastiñan, eta azaroaren 3ra arte egongo da ikusgai. Lerro batzuk eskatu zizkidaten katalogorakoa eta hona hemen:

"Julio Galarta pintorea liluratuta zegoen Aramaioko paisaiarekin. Biziki atsegin zuen auzo desberdinetako bazterrak pintzelen bidez bere oihalera jasotzea eta aukera zuen guztietan herri honetako edertasunaz mintzatzen zen.

Aramaiok Galartari zerbait zor ziola pentsatu dut beti, bien arteko hamarkadatako gogo loturan pintorea izan baitzen eskuzabalen aritu zena. Orain, Sastiñako erakusketa honekin, esan genezake balantza parekatu egin dela. Eta bi aldeak garaile atera direlakoan nago.

Bisitariak Galarta artistaren maisutasuna aurkitzen du Sastiñan erakutsitako margo lanetan. Argia darion Aramaio bikain islatu zuen pintoreak eta orain arte beste inork ez bezala uztartu zituen bere obran artea eta motiborako lilura. Izan ere, sentimendurik gabe ez da artea posible. Horregatik da hain ederra Galarta-Aramaio binomioa!"

UNION CERRAJERA ETA PRIMO DE RIVERA. 1926

Ezaguna dugu Primo de Rivera jeneral diktadorea Arrasatera heldu zela 1926an eta bisita egin zuela Union Cerrajera enpresara. Gipuzkoako industriaren egoera ezagutu nahi zuen bertatik bertara eta pare bat egun eskaini zion probintziako birari, industriarik garrantzitsuenak bisitatuz. 

Primo de Rivera, 1926ko bisitan. Bere eskuinean, Rikardo Azkoaga

Bisita hartan Primo de Riverari, Sebastian Casedo Estatu Ekonomiako Kontseilu buruordeak lagundu zion eta baita Gipuzkoako gobernadore zibilak ere. Zenbait egun lehenago UCEMeko zuzendaritzak txosten bat bidali zuen Primo de Riveraren idazkaritzara, enpresaren zehazkizun azpimarragarriekin. Txostenak Arrasate eta Bergarako lantegien gaineko datuak biltzen zituen, nahiz eta lerro hauetara Arrasatekoak bakarrik sartuko ditudan. Eta ez denak, luzeegi eta aspergarria izango litzatekeelako, adierazgarrienak, baizik: 

“Nació en 1906, de la fusión de dos empresas de la villa. Está constituida como Sociedad Anónima con un capital social de 12 millones de pesetas, el doble del capital inicial. El Consejo de Administración lo integran: Fermin Resusta, como presidente; y el Marqués de Tola, el Conde de Villafranca, Higinio Resusta, Julio Abando, Ricardo Añibarro, Pedro Segura, Fernando Zumárraga y José Vergarajauregui, como vocales. La dirección y administración de las factorías están encomendadas a Toribio Aguirre, como gerente; Ricardo Azcoaga, administrador; Alfredo Laffite, director técnico de la fábrica de Mondragón; José María Aguirre, de la de Vergara. 

Está dedicada a la producción de toda clase de cerrajería para puertas, ventanas y muebles, incluso a la cerrajería fina, a la que se dedica un especial cuidado. La calidad de sus productos es de tal perfección que ha conseguido verlos impuestos en el mundo entero, en competencia superada con los de otros países, como ocurre con la cerradura YALE, ingeniosísima invención de la Unión Cerrajera, patentada, y que el mercado demanda con creciente éxito, jamás igualado por producto alguno. Fabrica también en gran escala planchas para ropa, estufas de su acreditada marca “Tortuga”, herramientas para diversos oficios, lámparas para mineros, lámparas de acetileno, soportes galvanizados para aisladores eléctricos, tirafondos y tornillos para ferrocarriles etc. 

Tiene montada en la fábrica de Mondragón una fundición modelo para toda clase de piezas en hierro colado y maleable, latón, metal blanco y acero, Martin Siemens básico. La producción de la Unión Cerrajera es de 12.000 artículos diferentes, servidos a 1.500 clientes de la península y de la mayoría de los países del mundo, marchando a la cabeza de la exportación española. La maquinaria de que dispone en sus talleres, en su inmensa mayoría, está construida en la Unión Cerrajera, con lo cual prueba lo perfecto de su instalación y la calidad de sus productos. 

Entre sus dos fábricas trabajan unos 1.500 obreros especializados, sin contar los que lo hacen también para la misma empresa en sus pequeños talleres. Por ello no es fácil hacer un cálculo de la inmensa producción que diariamente la empresa pone en los mercados. Aunque existen datos fehacientes que convierten a Unión Cerrajera en una de las más importantes de España en cuanto a capacidad productiva. La diversidad completísima de maquinaria de que dispone la empresa le hace capaz de producir los más variados artículos, lo que le permitiría, si llegara el caso, producir íntegramente en sus talleres motores y chasis de automóviles. Por vía de ensayo se está construyendo un tipo de motor pequeño, patentado por un inventor español, que acaso fuera el comienzo de la producción de automóviles prácticos, de escaso consumo, poco precio y gran rendimiento” 

Datu tekniko mordoa azaldu ondoren, Union Cerrajerako agintariek enpresaren lan soziala ere aurkeztu nahi izan zioten txostenean jeneralari eta zertzelada batzuk eskaini zizkioten. Hona hemen horietako batzuk: 

“Elevar al obrero mejorando su consideración social, auxiliándole en su desenvolvimiento económico y prestándole ayuda para que pueda atender a todas sus necesidades religiosas, intelectuales, físicas y generales es labor que honra al patrono, le dignifica, y asegurándole el reconocimiento sincero de sus subordinados, inclina a éstos a desarrollar el mayor interés y celo en el trabajo. Esto es lo que realiza la dirección de la Unión Cerrajera de Mondragón. 

La empresa sostiene la Cooperativa de obreros, abonando además el sueldo del administrador, llevando en sus oficinas gratuitamente la contabilidad de la Cooperativa y haciendo con frecuencia préstamos de importancia para que ésta pueda hacer sus adquisiciones de géneros en gran escala, con la consiguiente economía para sus asociados. En la actualidad cuenta la Cooperativa con trescientos socios, los cuales hacen un consumo medio anual de 300.000 pesetas. La Unión Cerrajera abona un 20% de las acciones de la Cooperativa, haciéndose esta mejora en beneficio del adquirente, con objeto de estimularle a ingresar en la cooperación con sus múltiples ventajas. 

Próximo a la fábrica se levanta una barriada obrera con diez y ocho casitas higiénicas y cómodas, disponiendo cada una de un trozo de huerta o de jardín. Paulatinamente han de irse ampliando estas construcciones, que mediante el abono de treinta pesetas al mes, permiten a los obreros disponer de una casa llena de

Toribio Agirre

atractivos y bienestar. Y por último, en Mondragón abona la Unión Cerrajera la renta de un espléndido campo de deportes, con objeto de que encuentren sus obreros en él el esparcimiento y recreo más higiénicos. 

Amaitzeko esan behar da, Primo de Riveraren bisita hartan estatu buruak agindu zuela Toribio Agirrerentzat Lan Domina eskatuko zuela. Eta 1926ko azaroaren 9ko datarekin agindua bete egin zen.

Argazkiak: JMVM

Primo de Riverari buruz gehiago:

https://1949arrasate.blogspot.com/2018/09/diktatorea-arrasaten-el-dictador-en.html

GERRAKO EPAIKETA ARRASATEN. 1934

Altsasuko gazteen kontrako sententziak duela 85 urte Arrasaten emandako istilu batzuen kariaz izan zen epaiketa gogorarazi dit. Eta 1934ko gertaera haren gaineko informazioa eman nahi dut, Arrasateko bi gazteren aurka izan zen gerrako epaiketaz irakurleak ideia bat egin dezan. Informazioa eskaintzen dut, ez iritzirik. 

 

Arrasate, 1934 inguruan

Urte hartako giroan kokatu behar dugu gertatutakoa, urriaren 5eko iraultzaren txinpartak artean biri-bizirik zeudela. Arrasaten segitzen zuten zaintzako tropek, soldadu, mikelete eta guardia zibilek. Eta joera politiko desberdinetako afiliatuek ezin zioten beti bake egin nahi izateari eutsi, eta gauzak eskuetatik zihoazkien.

Gauza da, 1934ko abenduaren 2an, igandea, Bergarako Labe Garaietako langile batzuk heldu zirela Arrasatera, arratsalde pasa, eta gorputza ongi zerbitzatuta zeudenean, “Gora Komunismoa” edo antzekoa oihukatu bide zuten. Taberna berdinean zeuden karlista batzuek “Viva España”rekin erantzun zieten. Jarraian abertzale batzuek ere parte hartu zuten borroka dialektiko hartan eta azkenik ukabilka amaitu ziren karlistak eta EAJkoak. Istilua handitzen ari zirela ikusita, indar publikoak hartu behar izan zuen parte, eta atxilotuak gertatu ziren bergararrak eta arrasatearrak, hauen arten Bilboko “El Liberal” egunkariaren herriko korrespontsala. Eta zigor bezala gobernadore militarrak herriko Zirkulu Tradizionalista eta Batzokia itxi zituen. 

Horixe izan zen egunkariek eman zuten aurreneko albistea. Baina badirudi gehiago zegoela. Istilu hartan tropen soldadu bat zegoen inplikatuta, tronpetari bat hain zuzen, eta abenduaren 5eko “La Voz de Guipúzcoa” egunkariak honela zekarren, gobernadore militarraren prentsa aurreko batetik ateratakoa: “Se verá en juicio sumarísimo la causa contra varios vecinos de Mondragón, por maltratar a un corneta del batallón de Montaña” Eta honako hitzak jartzen zituen militarraren ahotan: 

“Como consecuencia de los lamentables incidentes ocurridos el domingo en Mondragón, probablemente el viernes o sábado próximos se verá en juicio sumarísimo la causa instruida contra los autores del maltrato a un corneta del batallón de Montaña  nº 8, que presta servicios en aquella villa. En un altercado entre elementos tradicionalistas y nacionalistas, al intervenir la fuerza fue maltratado un soldado, corneta de dicho batallón. El señor gobernador dijo que está decidido a mantener la paz en Mondragón, cueste lo que cueste” 

Gobernadorearen jarrera eta asmoak “La Constancia”- tradizionalista-  eta “El Día” – abertzalea- egunkariek salatu zituzten euren orrialdeetan eta, gainera, bi alderdi politikoetako ordezkariek militarrarengana jo zuten euren bertsioa emateko. Carrasco komandanteak, ordea, “hemen nik agintzen dut” adierazi nahi izan balu bezala, berriro agertu zen prentsara abenduaren 7an, bi kazetei isun bana jarri ziela azalduz “por haber tratado este asunto en forma parcial y con comentarios sobre la actuación de la autoridad, todo ello inadmisible, y desconociendo que las autoridades están tan perfectamente informadas de todo lo ocurrido” 

Maalako Errebala, istiluetako kalea.

Gobernadorearen nahia ezin izan zen bete eta gerrako epaiketa atzeratu behar izan zen. Jakina, bitartean, gazteek atxilotuta segitzen zuten. Azkenik, 1935eko martxoaren 1enean epaitu zituzten bi arrasatear: Esteban Zaitegi eta Pio Bidaburu. Lehenari soldadu korneta bati eraso egiteagatik eta bigarrenari -salaketaren arabera- “Viva el comunismo libertario” oihukatzeagatik akusatzen zitzaien. Instrukzioko txostenean irakur zitekeenez, gertaera 1934ko abenduaren 2an izan zen  gaueko  11etan, “Plus Ultra” tabernan. Eta epaiketaren prozesua, erresoluzioan antzeman daitekeenez, barregarri samarra izan zen. Ikus ditzagun zenbait datu, idazkitik aterata: 

“La lectura de las declaraciones de los testigos son favorables a ambos procesados, por cuanto ni oyeron los gritos subversivos ni vieron que se agrediera al corneta… La declaración del capitán que mandaba la compañía también es favorable, al estimar que los cornetas son generalmente muchachos traviesos e inconscientes…” 

Txostenaren irakurketatik ondoriozta daitekeenez, korneta taberna barruan zegoen karlistekin edaten ari. Eta horiek Bergarako langileekin lehenik eta gero EAJren kideekin kolpeka  hasi zirenean, tartean sartu zen soldadua. Soldaduen kapitainaren arabera, ez zen eraso izan. Areago:

“Al día siguiente de los hechos el corneta, hablando con otros individuos cuya declaración consta en el sumario, dijo que no había habido tal golpe, sino que un paisano le arrojó al suelo la boina del uniforme y que el hecho carecía de importancia” 

Esteban Zaitegi

Aurrekoak ikusita, fiskalak bertan behera utzi zuen Esteban Zaitegiren kontrako salaketa, eta  bi hilabete eta egun bateko kartzela eskatu zuen Pio Bidabururentzat, oihuengatik. Abogatu aldeztaileak – Ignazio Usandizaga- azaldu zuen bi akusatuak sartu zirela borrokan beste batzuk kolpatzen ari ziren gizakume bati laguntza ematera. Eta gaineratu zuen, kontuan eduki behar zela kornetaren aurreneko akusazioa, Arrasateko kartzelan egindako ezagutze-bistan,  Bidabururen kontra egin zuela lehenik, eraso egile gisa, gero Zaitegiri leporatzeko, Bidabururi oihuak egozten zizkion bitartean. Eta bukatu zuen adieraziz: “Si se da crédito a las declaraciones de que no existió tal agresión, igual crédito debe concederse a lo de los gritos subversivos” Eta bere defendituaren absoluzioa eskatu zuen. Adierazi behar da Pio Bidaburu EAJkoa zela eta Esteban Zaitegi ANVkoa. Nekez ikusten da, beraz, Bidaburu eta Zaitegi komunismoaren aldeko oihuak egitea, gobernadorearen salaketak zioen moduan.

Nola amaitu zen epaiketa? Gobernadore militarrari gustatuko ez zitzaion sententziarekin: biak kargu guztietatik libre geratu ziren. Taberna batean alkoholaren eraginpeko borroka batean parte hartzeagatik, ez zen garbi geratu modu aktiboan izan ote zen, gerra-kontseilura eraman zituzten bi arrasatear, gobernu militarreko maizterraren gogoa betetzeagatik, antza denez. Zorionez, bi arrasatear haiek zorte handiagoa izan zuten tribunalarekin, altsasuarrek baino. Eta etxera itzuli ziren, aske.

Argazkiak: JMVM eta Jose Ignazio Zaitegi