Ekarpenaren abiapuntuan, 1735eko abuztuan, Arrasateko alkatea Frantzisko Lazaro Agirre zen, eta aldi berean bigarren instantziako epailea. Gero, urte hartako San Migel egunean – irailaren 29an- Bartolome Bañez Mandiola hautatu zuten milaristek udal lehen agintari. Juan Carlos Guerra zenaren artxiboko (1) txosten guztiz itxi gabe batean dago ondoko dokumentua:
“En el pleito criminal que es entre Francisco de Hercilla, vecino de esta villa, promotor fiscal nombrado de oficia de justicia, de una parte, y Miguel de Manzubilaga, vecino también de esta villa, como curador de María Ignacia de Lanzagorta, presa en la Real Cárcel de esta dicha Villa, de la otra, sobre el hurto de un Candelero de Plata, por caso y curso de Hermandad.
Vistos el fallo atento los autos y méritos del proceso de este pleito, y causa que por la culpa que de él resulta contra dicha María Ignacia de Lanzagorta, la debo condenar y condeno a que de la prisión y cárcel en que se halla sea sacada en forma de Justicia, cubierta de luto, en bestia de silla, y llevada por los parajes acostumbrados con voz de pregonero delante que manifieste su delito a la Plaza pública, de esta dicha villa, donde estará puesto un tablado en el cual se la dé garrote hasta que naturalmente muera, y ninguna persona sea osada de quitarla sin mi licencia y mandado, o de mi sucesor en el oficio, pena de la vida.
 |
| Pedro Ignazio de Barrutiaren txosteneko orri bat |
Y por esta mi sentencia definitivamente juzgada así lo pronuncio, mando y firmo con acuerdo de asesor. La cual dicha sentencia mando así bien sea llevada a pura y debida ejecución, sin embargo de apelación, consultándose primero con los señores del Real y Superior Consejo de Castilla, en cumplimiento y observancia del fuero de esta provincia, que ordena y manda que las Chancillerías y Audiencias Reales, ni los Corregidores no puedan conocer ni conozcan de los pleitos y casos de la Hermandad de ella, salvo la persona Real y los del su Consejo en su nombre, y para dicha consulta se remitan los autos a dichos señores por manos del señor fiscal de este Consejo. Francisco Lázaro de Aguirre, Licenciado don Enrique Antonio de Machain. Asesorías cuatro escudos y medio.
Dio y pronunció la sentencia definitiva de la causa antecedente su merced el Señor Don Francisco Lázaro de Aguirre, alcalde y juez ordinario de segunda suerte por el rey nuestro señor, que Dios guarde, de esta villa de Mondragón y su jurisdicción por ausencia del propietario, que al pie de ella firma junto a su asesor nombrado, ante mí el escribano de la causa numeral, y vecino de esta villa y testigos que irán expresados en ella, a veinte y tres días del mes de septiembre de mil setecientos y treinta y cinco años, siendo testigos Don Joseph Manuel de Ondarza y Galarza, Domingo de Ondarza y Martin Jospeh de Barrutia, vecinos de esta dicha villa, de que yo el escribano doy fe y firmo, Pedro de Barrutia”
 |
| Zilarrezko argimutil bat |
sartu eta zilarrezko argimutil bat ostu zuen, 1735eko abuztuaren 2an, arratsaldeko seiak eta zazpi t´erdiaren artean. Alde egin zuen emakumeak herritik eta gertatutakoaz ohartu zirenean haren atzetik atera zen herritar taldetxo bat. Bost egun ibili bide ziren haren arrastoaren atzetik, Bilbo eta Gasteizeraino iritsi zirelarik. Baina iheslaria Arabako Zuiatik zebilen eta ihesean zihoala jakinda preso hartu zuten. Arrasatera abisatu ondoren, beste taldetxo bat hurbildu zen Murgiaraino eta Arrasatera ekarri zuten Ignazia, argimutilarekin.
Kartzelara sartu zuten 1735eko abuztuaren 17an eta bertan egon zen 1736ko otsailaren 20ra arte. Atera al zuten egun horretan? Agian gehiegi aurreratzea da eta goazen poliki-poliki.
Pedro Ignazio de Barrutia Arrasateko eskribauak prozesu haren gaineko txosten administratiboa egin behar izan zuen, gastuak ongi zehaztuz, azkenean istorio haren kostu osoa Ignazia Lanzagorta erroldatuta zegoen herriari kargatu behar zitzaion eta. Horregatik ezagutzen dira, emakumearen bila ari ziren pertsonen gastuak, bere bila Zuiara joan zirenenak, Murgiako kartzelarenak, instrukzioarenak, abokatu eta laguntzaileenak, Pedro Ignaziorenak berarenak… Eta Ignazia Lanzagortarenak, Arrasateko kartzelan egon zen bitartean: 199 erreal eta bi marabedi, elikagaiengatik.
Ofizioz ireki zitzaion epaiketa lapurrari. Gozokirik izan ez zena, ezpairik gabe, herriko agintarientzat. Eta goian ikusi dugun bezala, Ignazia Lanzagorta heriotzara kondenatu zuten. Baina Gaztelako Kontseilura apelatu zen, hain justu aurreko dokumentuaren data berdinean, 1735eko irailaren 23an.
Gauza zen Ignazia Lanzagorta Bizkaiko Gordexolan jaio zela 1713ko abuztuaren 7an, eta Enkarterrietatik bideratu zen apelazioa. Enkarterrietako sindiko nagusiak 1735eko azaroaren 18an Arrasaten sinatutako idazki hartan, Ignazia Lanzagortak oso aldeztaile ezegokia izan zuela esaten da. Bertan irakurtzen dugu:
“… Habiéndoseme dado cuenta de que Ignacia de Lanzagorta y Therreros, hija natural del valle de Gordejuela, una de las diez repúblicas de que se componen dichas Encartaciones de Vizcaya, se hallaba presa en esta Noble Villa de Mondragón; sobre quererle imputar algún delito de hurto de un candelero de la parroquia de dicha villa, y que se halla por indefensa sentenciada de muerte rigurosa de garrote; y que dicha sentencia se halla en consulta a dicho real y supremo consejo, para si se ha de ejecutar o no dicha sentencia, recurrí por no concederme el tiempo más dilación, por pronto remedio a pedir que se despachase carta suplicatoria de justicia…”
Sinatzailea -Hipolito San Juan de Santa Cruz- Enkarterrietako sindiko nagusia zen, eta idazkian Ignazia Lanzagortaren “bizkaitartasuna” (vizcainía) aipatzen zuen, kontuan eduki behar zena, Bizkaiko lege eta foruen aplikapena aldarrikatuz. Eta zioen:
“Interin el recurso de competencia de jurisdicción, a quien compete el conocimiento de su causa, no se ha de ejecutar la sentencia contra ella, pues desde ahora me ofrezco y sujeto a defenderla en todos y cualesquiera tribunales, y para ello le vuelvo a requerir con dicha carta de Justicia, dicho real decreto y dichas leyes del fuero de dicho Muy Noble y Muy Leal Señorío de Vizcaya…”
Udal Kartzelatik berriz ere elizara, ihesean
Justizia motela ei da, batez ere dirurik ez dutenentzat. Eta Ignazia Lanzagortak Arrasateko kartzelan segitzen zuen, oso erosotasun material gutxirekin… eta bere buruaren gaineko heriotza kondenarekin. Egoera hartan erabaki zuen… kartzelatik ihes egitea, eta baita lortu ere, 1736ko otsailaren 20an. Baina ez zuen bide luzerik egin… ondoko tenpluaren babes eta aterpea nahiago izan baitzuen… eta San Juan Bataiatzailea elizan sartu zen. Noski, argimutilaren lapurreta egiteko ondo ezagutuko zituen aldez aurretik ere tenplua eta han hobeto egongo zelakoan salto batean elizaren itzalean geratu zen. Zentzu bikoitzean, jakina, eta emakumearentzako garrantzitsuena zen bertara botere zibila ezin zela sartu. Orduan, Arrasateko Udalak elizako ateetan zaintza jartzea erabaki zuen. Pedro Ignazio Barrutiaren txostenean irakurtzen da:
 |
| Pedro Ignazio Barrutiaren txosteneko beste zati bat, sinatuta |
“Doscientos y cincuenta reales que ha importado el gasto de una libra de pan y un cuartillo de vino, que se les ha dado a cada uno de los vecinos y moradores de esta villa, que han estado de guardia desde el día veinte de febrero hasta veinticinco de marzo, seis de día y seis de noche; desde cuyo tiempo a esta parte prosiguen dichos vecinos y moradores en hacer la guardia sin estipendio ni refresco alguno, por disposición de la Villa, por obviar gasto”
Txosten ekonomikoa itxi zen 1736ko apirilaren 20ra arte Ignazia Lanzagortaren auzia 2.067 erreal eta bi marabedi kostatzen ari zitzaion udalari eta horrek kobratu nahi izan zen Gaztelako Kontseilutik. Txosten ekonomiko haren eduki onez erantzule egiten ziren Bartolome Bañez Mandiola herriko orduko alkatea, eta Jose Gregorio Zenika eta Migel Okendo zinegotzi erregidoreak. Baina Gaztelatik itzuli egin zuten txostena, adieraziz lehen-lehenik ikertu behar zela zein nolako erantzukizuna zuen Martin Letona orduko kartzelariak Ignazia Lanzagortaren ihesean: “… Alcaide de carcelero que a sido, y demas que resultaren complizes en dicha fuga…”
Jakin behar da Bizkaiko Foruak, “Gernikako Arbolaren ondoko deia” (“llamamiento sobre el Arbol de Guernica”) deritzan prozesuari ematen diola lehentasuna, hots, edozein hiritar babestuta dago pertsona bezala, baina baita bere egoitza eta ogasunaren aldetik ere. Bizkaiko forua guztiz presoaren aldekoa da (pro reo) eta edozein bizkaitarri hidalgo izatearen nolakotasuna aplikatzen zaio: ezin dakioke zigorren bidez informaziorik atera, are gutxiago torturarik egin. Beraz, Ignazia Lanzagortak eskubidea zuen bere burua Bizkaiko Foruaren barnean babesteko. Horrek ez zuen berez zigor gabedun egiten, kondena heriotzara ere izan zitekeelarik. Baina behintzat Arrasaten aplikatu ez zitzaizkion legeak bere alde zituen.
Beste gauza bat zen Martin Letona kartzelariarekin gertatuko zena. Bizkaiko Foruaren arabera, ganora gabeko kartzelariari, ihes egiten zion presoaren zigor berdina aplikatzen zitzaion. Eta Ignazia Lanzagorta, azkenik, heriotzara kondenatzen bazuten…? Letonak, ordea, bere alde zuen ez zela jaiotzez bizkaitarra, arrasatearra baizik.
Dena den, badakigu udal apunteei esker, Martin Letona kargutik kendu zutela, 1736ko otsailaren 26ko apunte honetan irakurtzen den moduan:
“… el Señor alcalde dio cuenta de de la prisión de Martín de Letona, Alcalde carcelero que ha sido de esta villa, por la fuga que hizo de la cárcel María Ignacia de Lanzagorta al sagrado de la Parroquial de esta villa donde se halla… Y que se debía tomar providencia en orden a nombrar Alcaide carcelero que sirva dicho oficio”
 |
| Valladolideko Chancilleriaren txosteneko orri bat |
Bilera berean udalak onartu zituen kartzelako obrak, aurrekoak ez bide baitzituen berme guztiak ematen seguritatearen aldetik. Eta 1736ko martxoaren lehenean, udal agintariak eta herriko milaristak elkarturik batzar nagusian, erabaki zuten behin behineko kartzelaria Mateo Sologaistoa izendatzea… eta baita “se decretó que al dicho Martin de Letona se le pague el salario que tiene devengado como Alcaide carcelero que ha sido, y que durante su prisión el mayordomo de la villa le dé un real en cada día”
Txosten ekonomikoan ikusi dugun moduan, Arrasateko biztanleak zaintza lanetan egon ziren parrokiako ateetan, Ignazia Lanzagorta handik irteten bazen atzeman ahal izateko. Hasieran buruko kilo erdi ogi eta litro erdi ardo jasotzen zuten zaintzaileek eguneko, baina udal kutxarako garestia gertatzen ari zelako kendu egin zen saritxo hori. Horregatik, 1736ko maiatzaren 28an eskutitz bat bidali zen udaletxetik, zaintza lana kentzeko erregutuz, izan ere lan horretan ziharduten bitartean bakoitzak bere lana abandonatu behar zuen. Honela irakurtzen da idazki hartan:
“Son tantos los clamores de los vecinos de esta república sobre lo cansados y fatigados que se hallan en la guardia de Ignacia de Lanzagorta, refugiada en la iglesia parroquial, que me veo precisado manden alguna providencia sobre esta muchacha que se deja decir no saldrá de los límites de la Iglesia hasta ver el paradero de su sentencia, porque lo pasa muy bien en ella…”
Gaztelako Kontseiluak baiezko erantzuna eman zuen, 1736ko ekainaren 28an:
“Habiéndose visto en el Consejo la representación que VM. le hizo en 28 de mayo próximo, dando cuenta de lo fatigados que se hallan los vecinos de la villa en la precisión de tener que hacer guardia a la persona de Ignacia de Lanzagorta, refugiada en la Iglesia Parroquial de San Juan Bautista de ella, faltando por esta razón a la asistencia de sus labranzas y otros encargos, suplicando que para libertarles de esta penalidad tomase el Consejo la providencia correspondiente.
Ha acordado que VM. no ponga a dichos vecinos el cargo de custodiar a la expresada Ignacia de Lanzagorta, y que con la posible vigilancia y cuidado practique la diligencia necesaria para reducirla a la prisión, hallándola fuera de sagrado, y levante las guardas que VM. dice tener puestas a la citada Iglesia”
Udalak bando bat iragarri zuen biztanle guztientzat baldintza horiekin. Herritarrek, beraz, ez zuten aurrerantzean zaintza lanik egin beharko. Eta Ignazia Lanzagorta lasaixeago biziko zela pentsa daiteke, presiorik gabe tenpluaren babespeko baldintzetan. Galderak egin dizkiot nire buruari: nork eramango zizkion Ignaziari jan eta edateko gaiak? Apaizek? Herritarrek eurek? Non edukiko zuen bere txokotxoa? Denon bistara? Ezkutuko izkinaren batean? Eta behar fisiologikoak? Nola egingo zuen bere buruaren garbiketa ?...
Herriko kartzelan baino askeago egongo zen emakume hura parrokian baina bere azken helburua ez zen hura, preso guztien ametsa kartzelatik ihes egitea baita. Eta, finean, San Juan Bataiatzailea eliza emakume lapurrarentzat kartzela bat zen. Eta hanka egitea erabaki zuen emakuneak, Horregatik, Juan Manuel de Andoin Arrasateko alkateak Gaztelako Kontseiluari 1737ko idazki batean ihesaldi berriaren albistea eman ziola irakurtzeak ez ninduen batere harritu (2).
Eta hementxe galtzen da auziaren haria. Nik ez dakit nola amaituko zen Ignazia Lanzagortaren kasua baina ziur nago damututa egongo zela Arrasateko parrokiara lehen aldiz sartu zen egun hartaz. Argimutil batengatik heriotzara kondenatuta, eta justiziaren iheslari moduan urtetan. Ez zuen berriro egingo, ez horixe.
(1)Txostena Euskaltzaindian dago
(2) Idazkia Espainiako Artxibo Nazionalean dago
%20(1).jpg)
