ARAMAIOKO UDAL DEMOKRATIKOAREN AZKEN ORDUAK. 1937

Aramaioko eliza nagusia

Gerrako frontea Aramaion zegoen. Herriko udalak ahaleginak eta bost egiten zituen normalitateari eusteko, baina egunetik egunera egoera konplikatuagoa zen. Ezer gutxi egin zezaketen Errepublikari zintzo erantzuten ari zitzaizkion gizon emakume haiek. 

1937ko otsailaren 21ean, zinegotziak Udaletxera biduta, Arabako Mankomunitatearen gaineko lehen berria izan zuten. Bertan zeuden, Antonio Plazaola zen alkatea eta Frantzisko Urizar, Juan Elexalde, Maximo Kruzelaegi, Timoteo Garro, Kalixto Astondoa, Biktor Pol, Felix Irasuegi, Mario Loiti eta Demetrio Ayastuy zinegotziak. Idazkaria, behin behineko jardueran, Frantzisko Mendizabal arrasatearra zen.

“El Sr. Presidente hizo uso de la palabra dando cuenta a los señores concejales de lo tratado en la entrevista que tuvieron él y el concejal Máximo Crucelaegui con los representantes de los ayuntamientos alaveses que se encuentran en la zona leal. Dice el Sr. Presidente que se proyecta formar una Mancomunidad Alavesa con dichos ayuntamientos para fines completamente administrativos, al objeto de sustituir por el momento a la Diputación Alavesa.

Todos los concurrentes mostraron su conformidad a la formación de la proyectada mancomunidad, aceptándola en principio, quedando para estudio y aprobación el articulado que la rija”

Martxoaren 6an, berriz, ostera aztertu zuten Mankomunitatearen gaia, bidali zitzaien estatutuen testua irakurriz. Bertan erabaki zuten artikulatu osoa onartzea, baldin eta Aramaio herria zerga eta karga berriekin kaltetua gertatuz gero mankomunitatetik ateratzea libre bazuen. Horixe izan zen mankomunitatearen gaineko ideia erabili zen azken aldia. Udal batzorde hari oso denbora gutxi geratzen zitzaion. Izatez, erregistratuta dagoen azken bilera martxoaren 14an egin zen, hileko bigarren igandean, ohitura zuten bezalaxe. Bilera haren aktatik aldatu ditut hona, denbora gehien eraman

Azken aktaren sinatzaileak

zieneko zehazkizunak:

“Vista la desigualdad de los impuestos municipales a artículos de consumo, se acuerda que el litro de aceite se grave con cinco céntimos de impuesto en vez de cobrar los quince que se venía cobrando hasta ahora. Al mismo tiempo se grava con quince céntimos el litro de cerveza que sufría un impuesto de cinco céntimos y se encarga al Sr.Secretario para tomar nota de los impuestos que sufren los demás líquidos para desgravarlos o gravarlos de forma más justa. Se acuerda gravar con una peseta el paquete de de cohetes corrientes y  con una peseta y quince céntimos el de los llamados bombas”

Etxaferu eta txantxazko lehergailuekin amaitzen zuen udal batza hark bere agintaldiaren bizitza. Aurki benetako lehergailu hilgarriak agertuko ziren herrian. Eta 1937ko maiatzaren 7an, udal kudeatzaile berriak elkartu ziren – Fernando Beitia Altuberen lehendakaritzapean- alkate eta zinegotziak hautatzeko. Izen haiek, Remigio Garro, Antonio Errasti, Juan A. Bengoa, Graciano Larrea, Jose Mª Gardoki, Valentin Lasaga, Maximo Irasuegi eta Pio Etxebarria ziren. Idazkari berria, Ignazio Landa, Simon Landa izan zenaren semea. 

Baina hau beste aro bat da, eta itzuliko gara hurrengo batean.

Argazkiak: JMVM, Arabako Artxiboa

MANUEL BERNARDINO ARANGUREN MEDIKUA

Arrasate, XVIII.ean

Aranguren sendiak zuztar sendoko jatorria dauka Arrasaten. Eta sakonera ez ezik zabalerari ere ohore egin diote arangurendarrek, mota eta estilo desberdinetako pertsonaiak eman baitira abizen horrekin. Blog honetan gehien atera ditudanak Monterrongo Kondearen adarrekoak dira, Andicano eta Zelaa sendiak ondorengo zuzenik eduki gabe Mateo Nicolás  Aranguneri egokitu baitzitzaion konde izatearen eskubidea XVIII mendean.

Bada XVIII mendean ere beste Aranguren bat, Arrasaten jaioa eta orain arte inoiz aipatu ez dudana. Manuel Bernardino Aranguren medikuari nagokio. Eta txoko honetara ekarri nahi izan dut, nolabaiteko justizia egitearren. Egia da Manuel Bernardinok bere jaioterritik kanpo burutu zuela, ospe emango zion ekintza. Baina ez da egia txikiagorik Arrasatetik atera zela medikuntzan izena lortuko zuen hura. Bada ikerketa lan bat Aranguren honen bizitza zertzeladak azaltzen dituena. RSBAPren buletinean Jesus Elosegi lagunak 1973an argitaratua da, eta bertatik lortu ditut hona aldatu ditudan datu asko. 

Tolosako azokan, XVIII.ean

Manuel Bernardino Aranguren Oro Arrasaten jaio zen 1743ko maiatzaren 20an. Gurasoak Manuel, baita arrasatearra ere, eta Joakina, gasteiztarra izan zituen. Hirugarren kidea zen sendian, hamar anaia-arrebaren artean. Eta non ikasi zuen ez dakigun arren, ezaguna da medikuntzan aritu zela. Ignazio Barriola mediku  eta kultura egile ospetsuak 1963an idatzitako “Los Amigos del País y la medicina”  lanean dioenez, medikuntza garai hartan oso teorikoa zen, izan ere lizentziatura lortzeko 1797ra arte ez zen Espainian medikuntzaren ikasketa praktikorik burutu behar izan. 

Arangurenek 1770ean Pasaiako mediku titularra izendatu zuten, hilabete batzuk bakarrik iraun bazuen ere, hurrengo urtean Tolosara igaro baitzen, baita titular gisa. 1771ko apirilaren 5ean gertatu zen izendapen berria foru hirian. Lau urte geroago Juana Bautista Irazusta hernialdetarrarekin ezkondu zen eta Tolosan bizi izan ziren. Bederatzi seme-alabaren gurasoak izan ziren. 

Manuel Bernardino Arangureren Real Sociedad Bascongada de Amigos del Paiseko kidea izan zen 1777tik eta elkartetik irakaskuntza  eta ikerkuntza lanak  burutu zituen.  Elkartearen urte hartako  akta batean irakurtzen da: 

“El Doctor D. Casimiro Ortega, individuo de la Real Academia de Ciencias de París, Médica y Económica matritense y de este Real Cuerpo, Demostrador del Real Jardín botánico, ha propuesto la idea de formar un herbario o Flora bascongada, a cuyo fin ha dispuesto la Sociedad una instrucción que ha esparcido entre los profesores de las tres provincias, que han empezado ya a dar evasión a este encargo, pues el Dr. D. Manuel Bernardino de Aranguren ha hecho dos remesas copiosas de plantas del país…” 

Lan hori amaitu ondoren Madrileko Erret-Lorategi Botanikoaren Ordezkaria izendatu zuten Aranguren. Aipatu Lorategi horretan euskal floraren bilduma bat osatu nahi zutenez gero, Manuel Bernardinok “Colección y Nómina de las Plantas del País” deritzan lana burutu zuen 1785ean. Azpimarratu behar da Linneok XVIIIaren hastapenetan asmatutako sistematika botanika berria erabili zuela  mediku arrasatearrak bere lanean. 

Arangurenen esku izkribu bat

Bestalde, eta beti RSBAPen barruko lanari dagokionez, Arangurenek ikerketa bat egin zuen “miserere, ileo o vólvulo intestinal” gaiaren inguruan. Medikuntzako literaturan “ koliko miserere” terminoa XVIII.ean agertu zenean, heste-igarotzearen etete bortitzari testu hipokratiko eta galenikoek ematen zioten tratamenduari bide alternatiboak eskaini zitzaizkion. Arangurenek ere alde horretatik jo zuen eta planteatu zuen RSBAPek “Haen makina” erostea, mediku-zerbitzuak eskaintzeko. Ur mineromedizinalei garrantzi handia eman zien eta Ignazio Izaetarekin batera Zestoako uren gaineko txostena prestatu zuen 1789an. 

Arangurenen ospea  handia izan zen Gipuzkoan eta mediku onen zerbitzuak eskuratzeko eskaintzak –“fitxaketak”- egiten ziren, medikuei udalek ordaintzen baitzieten. Eta bere jaioterriko Udalak arrasatearraren itzulera eragin nahi izan zuen. Manuel Bernardino hil zen egunean bertan bere alarguntsak Tolosako Udalari eginiko eskabide batean irakur daiteke: 

“Cree la suplicante que lo que lleva expuesto el mérito de su marido y notablemente el sacrificio que hizo obsequio de V.S, a las instancias importunas y casi violentas de su pueblo de Mondragón, que sobre los 500 ducados anuales con que contribuía a los médicos anteriores, le ofrecía 300 ducados de aumento y 200 ducados de su viudedad para la suplicante …” 

1789ko ziurtagiria, Aranguren aipatuz

Hiru egun geroago Tolosako Udalak erantzun zuen: 

“… fallecido a resultas de haberse contagiado de la calentura pútrida que reina en esta villa y sus contornos, traída por los individuos de los tercios que se emplean en el servicio real en la frontera de Irun … olvidando su peligro por el ardiente celo que tenía de recuperar la salud de los enfermos por quienes era llamado, y habiendo desestimado el convite de su patria, la noble villa de Mondragón… “ 

Manuel Bernardino Aranguren Oro 1794ko maiatzaren 16an hil zen Tolosan.

MIGEL ARREGI “AXERITARRA”. TENEMOS POLLO ASADO...

Migel Arregi, 1925ean

Aspaldi idatzi nahi nuen arrasatear jatorrizko Migel Arregi Treceti buruz. Bere senitarte Alvarori zor diot musikari horren arrastoan ni jartzea eta oraintxe daukat aukera Migeli buruz zertxobait azaltzeko, abizen eta jatorri berdineko moja baten bitartez. 

Maria Rosa Arregi, moja karmeldar arrasatearra

Begira: aurtengo martxoaren 9an 90 urte bete zituen Maria Rosa Arregi Etxabe, “Bedoñabe Erdikoa”- Axeri- baserriaren alabak, 1955etik Karitateko Karmeliten ordenako kide dena. Duela zenbait hamarkadatatik Bermeoko komentuan bizi da,

Axeritarrak, Maria Rosarekin, larunbatean

bertan irakaskintzara dedikatua. Bere eguna komunitatean eman zuen Maria Rosak eta larunbatean Arrasatera hurbildu zuten senitarte multzo handi baten ondoan efemeride borobila ospatzeko. Zorionak Maria Rosa “Rosita”ri. 

Eta Axeriko batengandik beste batengana dut
jauzia egiten, eta aurrekoak bezala bigarren honek ere Bizkaian izan zuen bere helbidea, Sestaon jaio baitzen 1894ko azaroaren 19an. Migel Arregi Treceti buruz ari naiz, “Bedoñabe Erdikoa” baserrian 1851an munduratutako Felipe Arregi Azurmendiren semea. 

Felipe Arregik Bizkaiko zerumuga hobeetara alde egin zuen Arrasatetik, artean gaztea zela. Sestaon ekin zion lanari – goxogintzan- eta Pasai Donibaneko Evarista Trecetekin ezkondu zen. Bikotearen lehen semea izan zen Migel. Diodan, aurrera baino lehen, Migel Arregi Trecet, idazkiaren beste protagonista dugun Maria Rosa Arregiren aitaren lehengusua zela. Beraz, senitartasun-zubia adierazita dago. 

Baina, zer dela eta ekarri dut txoko honetara Migel Arregi? Erantzun diezaiodan galderari, besterik gabe: Entzun edo kantatu al du irakurleak inoiz “Menua” (“El Menú”) izeneko kanta? Bai, “Tenemos pollo asado, asado, asado, con ensalada…” hori. Bada, doinua berea ez den arren, Migelek egokitu zizkion espainierazko hitzak eta ondorioz mundu osoan egin zen ospetsua. 

Migelek musika karrerari heldu zion eta Bilboko Kontserbatorioan aritu zen lanean. Gerra aurretik pianoa jotzen zuen Bilboko

Bedoñabe Erdikoa, 1963an

Iruña Kafetegian eta normalean bertan afaltzen zuen, sukaldean, eta Jesus Unzue establezimenduko sukaldariarekin biharamuneko menuak idazten zituen maiz. Garai hartan bere eskuetara heldu zen umorezko abesti aleman bat, Der Speisezettel, eta Arregik gaztelaniazko bertsioa egin zion, kafetegiko espezialitateak eta errimarako ongi zetozen beste batzuk tartekatuz . Eta 1928ko abuztuaren 18an Migel Arregik estreinatu zuen abestia, berak zuzentzen zuen “Coral del Ensanche” abesbatzarekin, Bilboko udalak antolatutako kontzertu batean. Migelen kalterako gertatu zen, Los Xey taldeak berea bezala erregistratu zuela abestia, eta hortxe piztu zen oraindik egun bizirik dagoen egiletasunaren gaineko liskarra.

Migel Arregi, 1940an

Migel Arregi sarri etortzen zen Arrasatera, aita Feliperen baserrira. Behin, herriko Biteri Kasinoan ari zen pianoa jotzen eta Felix Aranzabal “Angiozarreko Itsua” agertu zen bertara. Arregiren ahotsa entzun eta “Hori nire maisua dek” bota zuen Felixek. Eta elkarri besarkatu ahal izan zioten, Deustuko Gormutu eta Itsuen Ikastetxeko irakasleak eta ikasle ohiak. 

Migel Arregi 1944an hil zen, Bilbon. 

Horixe izan da, beraz, oso laburtua, mundu osoan ezaguna den abestia eta bere jatorria Arrasateko “Bedoñabe Erdikoa”- Axeri- baserrian zeukan Migel Arregiren arteko istorioa. Historiak ahaztu ez dezan.

¡Camarero!
¿Señor?
¿Qué hay para hoy?
Señor, un buen menú:

Solomillo asado con patatas fritas,
sesos huecos, hígado,
liebre, chateaubriand.

Sopa de albondiguillas, caldo
de tortuga, sopa húngara,
consomé de almejas, gran cocido
parisién, huevos al gratén.

Tenemos pollo asao, asao,
asao, asao, con ensalada,
¡buen menú, buen menú,
buen menú, señor!

Frescos calamares, gallo,
pescadilla frita, salmonetes, barbos,
bacalao a la vizcaína, atún, besugo,
almejas, truchas, sábalo,
langosta a la americana, y faisán
relleno, pavo asao, asao…

Pavo asao, asao, asao, asao
con ensalada,
¡buen menú, buen menú,
buen menú, señor!

Frito de espinacas, berenjenas fritas,
habichuelas, fríjoles y tortilla al ron.
Crema, tocino de cielo, mazapán,
natilla, hojaldre, franchispán,
flan de avellanas, frutas, queso
roquefort y también gruyere.

Y después, buen helao, y café,

¡Buen provecho le haga a usted!
¡Buen provecho le haga a usted!

Musika: Karl Zöllner.
Gaztelerazko bertsioa: Migel Arregi Trecet

Ikus GOLDEN APPLE QUARTET-en bertsioa

https://www.youtube.com/watch?v=2Nde-HoCpaA

Argazkiak: 
Alvaro Arregi, Masa Coral Ensanche, www.gargantuaelkartea.com