ARRASATEKO EUSKAL KRONIKAK XX.ean (Kulóndriñak)

Euskararen presentzia oso testimoniala izan da historikoki Euskal Herriko komunikabideetan. Zenbait zirkulutan, EAJrekin lotuta zeudenek, indarra eman nahi izan zitzaion euskarazko informazioari eta izan ziren lagun batzuk korrespontsal lanetan aritu zirenak, bat ere sistematizazio eta eskemarik gabe. Inoiz esan dut 1930-36 urteetan Arrasaten zenbait pertsona ibili zirela euskara irakurlego abertzaleari zerbitzatu guran. Ene uste apalean, oso emaitza on gutxirekin. 

Arrasatetik euskal egunkarietara bidaltzen ziren “txartelak” oso apalak ziren, eta albisteek zer ikusi handia zuten jaiekin, heriotza eta jaiotzekin eta kanpotik herrira iritsitako bisiten aipamenekin. Hala ere, noizean behin idazkiño politak agertzen dira, informatze hutsaz haratago ailegatu nahi dutenak. Zoritxarrez, idazki horien egileak gaitzizenen atzean ezkutatzen ziren eta ez dakigu zeintzuk ziren lagun haiek. Bitez ondoko lerroak, dena den, haientzako omen-keinu apala. Ikus ditzagun, gaur hautatu ditudan hiru adibideak:

San Juan jaiak iristear zeudela eta “El Dia” egunkariaren 1930eko ekainaren 3an idazten zuen “Udalaitz” bezala sinatzen zuenak: 

“Erriko jaixak. Sanjuanak gañian ditugu eta diñuenez zezenketa eta musika asko izango omen ditugu. Neuretzako bape-ezpalego lez, ba zezenketarako ez daukat zaletasunik eta dantzatzeko berriz bixkarrian urtetxo asko” 

Jaiak heldu ziren eta baita igaro ere. Horien ondoren, “Arantza” gaitzizeneko batek “El Día” egunkariaren 1930eko uztailaren 8ko edizioan artikuluxka polit bat argitaratu zuen San Juan jaien ajeak utzitakoaz. Irakurri, irakurri, soseguz:

“Jai ondorenak. Jaiak ere joan zaizkigu; ez beingoan, baña joan dira. Ondorenak: zaragiak ximel zakelak ximur; gogoak ilun kaskarrean min.

Jaietan kanpotarrak atsegindu naiez-edo, estu xamar ibili geralako ez degu irten aundirik egin. Jai ondorean kale jiratxo bat egin degu ta… jai ondakiñak ikusi ditugu: kamioneta bat zaragi azalez txuntxur; leioetan, or emen, emakumeak senar-semeen soñekoak eskobillatzen. Txaleko-poltxikoak barrukoaz gañera eginak… ximur; zaragi-azala bezin ximur… Arrasate inguruetan gazte batzuek buruak aizetu-naiez-edo. Jai-ondorenak esan degu: zaragiak ximel, zakelak ximur; gogoak ilun, kaxkarrrean min. 

Ori goiz-bazkal ostean. Gero, illuntzean, berriz ere “txinda, txinda”, gogo iluna alaitzeko, osakairik merkeena auxe nonbait. Auxe ere misterioa: ama batek ere ez omen dio semeari San Juan biaramonean xemeiko xar bat bakarra ere txaleko-poltxikoan arkitu, ta ala ere urrengo gabean mutillak ordaindu dutela musika.

Eta urrengoan neskak; baña mutillen diruz. Emakumeak eskatu ezkero gizakumeak nola ukatu? esaten omen zuen mutil batek. Alajañetan! Ezagutzen dizkiat ba nik emakumeai dirua ukatzen dakiten gizakumeak. Asmo oietan jarraitu dezala mutil orrek emaztea artuta gero. Neronek omenajea gertatuko diot” 

Arrasateko bizimodu arruntari zegozkion euskarazko albisteak oso maiztasun gutxirekin argitaratzen ziren. Herrian korrespontsal lanetan ari ziren euskaltzaleak aurki nekatu edo aspertu egiten ziren. Arrazoi askori lepora dakieke jarioa emaritsuagoa ez izatea, baina kontuan eduki behar dugu “Euzkadi”, “El Día”, eta euskarazko kronikak jasotzen zituzten kazetek oso toki murritza zutela herri guztietako eskutitzetarako. Eta, gainera, Arrasate oso urruti geratzen zen Donostiatik, eta zer esanik ez Bilbotik.  Beste idazki polit bat ikusi ahal izateko bost urtetako tartea hartu behar izan dut. Eta 1935eko urriaren 26an “Euzkadi”n “Ikasle” izenordeko batek zioen: 

“Egualdia. Oso txarra egiten digu aspaldi. Oraintxe ere, idazki au egiten ari naizela, ez da eguzkiaren argi aundirik, eta otz. Trumoia ta irestua bata bestearen ondoren, eta euri zaparrada gogorrak txingorraz naste. Len argiunetxo batean ikusi det Kurtzebarri ta zuri-zuri agiri zan, txingor ala… edur. Neguko txano zuria jantzita beinik bein, eta guk ere, txano ta berogarri atera egin bearko ditugu, otzak garbitu baiño len.“San Lukas usozale” (1) esan oi da, baiño garai ontako ero-aize epel gogorrak etortzen ez bazazkigu, alperrik joan dira goizean goiz Gatzaga gaiñera naiz Albinaruntz, usotza aundirik ez dute etxerakoan izango; ez da beintzat oraindik alako zaratarik. Aiñarak aitatzen zizkigun lengoan “Haur prodigoak”. Ba dijoazela-ta an aletatik. Enadak! Emen aztuta gaude noiz agur egin ziguten ere. Lapurdi aldean goxoago artzen dituzte nonbait. Gero izena ere alakoa ematen diote geienak: enadak edo elaiak deitu bearrean, kulóndriñak esaten bait-die geienak emen” 

Niri, behintzat, kulóndriñak hitza egundo gustatu zait (2) Eta zer esan, “Arantza”ren emakumeen aldeko aldarrikapenaz? Bikaina iruditu zait, kritika zorrotz, garratz eta zuzena. Zalantza daukat: emakumezkorik izan al zen egilea?

 

        (1)    San Lukas, urriaren 18.
   (2) Arrasateko Udala, Bedoña, Garagartza auzoetan azpizurixe ere esaten zitzaion enarari.