ARRASATEKO EMAKUMEEI LAUDORIOZ...ETA ERRIETAZ. 1931

1931-05-17, Udala auzoan jelkideak (1)

Emakumea eta euskara gaitzat hartuta beste behin ere aritu nintzen zutabe honetan. Azken gerra aurreko aldizkari batean argitaratutakoa ekarri nuen ezagutzera eta galdera ikur batekin amaitu nuen nire idazkia. Ekarpen berri honetan 1931ko bi idazkirekin bat egiten dut, biek euskara eta emakumea erabiltzen baitituzte ardatz gisa. Dakusagun.

Lehena “Zeleta” batek izenpetzen du eta Arrasateko emakume abertzaleei eskaintzen dizkie bere bertsoak. Nor zen "Zeleta"? Ez daukat bat ere garbi, izan ere 1982an San Isidro jaietako esku egitarauan argitaratu nuen idazkian Isidro Arregi "Zeleta" musakolatarra bertsolaria aipatu nuen, auzoko lagun batzuei entzun nien moduan. Baina Zeleta baserrikoak 1930 inguruan Garay ziren. Okertu egin al ziren abizenez 1982ko nire interlokutoreak? Izan al zen Arregi abizeneko beste inor, "Zeleta" esaten zitzaion arren? Nekez jakingo dugu. Norbaitek erantzuna ezagutuko balu... (1) Edozein modutan, "Zeleta" bezala ezagututakoa oso bertso zalea genuen eta bertsolari bezala aritzen zen, batez ere Musakola bere auzoko jaietan. 

Gauza da,  Arrasateko Emakume Abertzale Batza sortu berri zutela herriko emakume batzuek, eta urte hartako San Inazio egunean ekitaldi berezia, emakumeen mitina barne, prestatu zuten. Baita E.A.Bk ikurrin bat josi eta uztailaren 31an EAJren afiliatuei aurkeztu zitzaien, Batzokian. Hori dela eta, "Euzkadi" egunkarian, 1931ko abuztuaren 6an honela irakur dezakegu:

Arrasateko Emakumeai, zorijon agurra (E.A.Bri)

Ainbeste lora eder ta lirain
ikusiz geure baratzan,
neure bijotza samurtu eta
ankak dijuazkit dantzan.
Edertasun au abertzaliak
sortu dute, bai, loretzan.

Benetan egun zoragarrija

Arrasateko danentzat,
neska lirañok maite dute ba,
eta errukija amarentzat.
Nork lan ez du egingo, gaiñez,
Egin badigute motzak?

Emakumiok egin dezake

aberri onen zoruna,
batez be euren ago ganetan
ibiliz euzkera ona.
Euren izketaz samurtu dute
Geure etsai galdubena.

Itxaropena ego-zabalik

aberrijari mosuka,
emakumeok yantzetan baño
liraiñaguak otoizka.
Etsayak daude zeben aurren
Amorru bixiz orruka.

Bijarko amak, seaskan dagon

Aurrari abestutzian,
bardin gabeko samurtasunaz
Jel-arija sar-sartu barnian.
Aberri onen gudari ona
Bijar agertu daitian.

Beti aurrera ta ez aspertu

ekin lanari benetan,
Sabinen esan guzti-guztijak
gorde zeben bijotzetan
Laster orrela azkatasuna
Ixango euzko goyetan.

Arrasateko emakumeok

Euzkadiko lora leunak,
usain goxua aberrijantzat
ixango dabez mosubak.
Ikurrin zuriz, abesti gozoz
oneik bai dira neskatxak!

Goian aipatzen duen "egun zoragarrija" 1931ko uztailaren 31koa izan zen, Emakume Abertzale Batzak Batzokian ospaturiko bilkura. Eta goian nioen bezala, “Euzkadi” egunkarian argitaratu zizkioten bertsoak "Zeleta"ri. Eta musakolarraren zutabearen ezkerraldera "Lauaxeta" handiaren artikulu bat agertzen da. Ez zen, beraz, makala "Zeleta"ren maila, ez alajaina!

Euskara eta emakumea lotzen dituen  oraingo beste idazkia, baita “Euzkadi” egunkarian agertu zen,”Zeleta”rena azaldu eta hiru egunetara, abuztuaren 11an, hain zuzen. Eta idazki hark, “Zeleta”ren bertsoei buruzko aipamentxo bat egin ondoren, segitzen du, “Gesalibar” sinatzen duen idazlearen eskutik. Zein zegoen gaitzizen haren ostean? Oso hizkera aberatsa darabilen ezkutuko pertsonaia hura, ene ustez, hiru gizakume abertzaleren artean egon daiteke: Peli Ugalde, Benantzio Gastañares eta Joxe Markiegi. Nik bederen ordena horretan ipiniko nituzke. Baina identitateaz jabetu barik ere, goazen aurrera eta irakur dezagun “Gesalibar” hark idatzitakoa: 

“Guri ere lora eder usaintsuak atsegin zaizkigu; lora oiek dakarzkaten ondoren-frutuak biotza poztu ta zabaltzen digute. Zeletaren antzera dantzatzeko, ordea, oñak astun, narrasak ditugu. Alabaña, nor dantzatu dagoan ezkero, guk noizean bein bederen soñua joko diegu.

Emakumeak ez luketela “politikan” sartu bear… Emakumeak beren zeregiña lapiko-ondoan, jostorratzen dutela… Emakumeak… Ez diogu gai oni ekingo, gaurkoz behintzat. 

Baña emakumeak ere Aberria ama dute, ta ama maite bear. Abertzaletasuna emakumeai ere gizasemeai bezalatsu dagokie, era berdiñez erakutsiko ez badute ere. Eta emakumeak aberri-aldez asko dezakete.

Gure  adierazgarririk argi ta bikañena euskera degu. Aberrirako abertzaletasun biderik onena ere, euskera. Euskerak dirauen errietan abertzaletasuna arin eta sutsu sartu da ta bidez dirau. Euskera galduriko errietan motelago sartu, ta erraz bide-esi gañeratu. Bai, abertzaletasun biderik eta esirik onena ere euskera. Eta euskera­alde emakumeak asko dezakete. 

Arrasate gure erri onetan euskeraren gora-bera emakumeen eskuetan oso-osoan dagoela esango genuke. Arrasateko gizasemeak geienbat edo-ta beti euskera darabilte. Urtearen aldi luzeak erritik urrun daramazkiten gazteak berak ere, errira diranean, euren artean euskeraz mintzatzen dira. Neskatxa alboan dutenean somatzen degu oien ezpañetan erdera. Neskatxak beren artean zer esanik ez. Alkarren artean euskera darabilten mutillak neskatxakin erdera, zergatik? Arrasateko neskatxak euskera ez dakitelako-ote?

Ez, euskera ez dakien neskatxarik Arrasaten gutxi; edo-ta bat ez, bertakorik. Euskeraz ez lutekela erderaz bezin “lora” politik asmatuko? Baliteke. Baña paperezko lorarik politena baño arkaitz-arteko “lora” basatia ere usaitsuago beti. Eta zein itsusia dan berriz: “Aintzane ¡si voy ahí!” entzun-bearra. Oietako bati galdetu genion bein: “Ama nungoa dezu, ume?” Eta oraindik oraintsu baserritik kalera ietxia zan. Etzeraman ba garo-usai aundirik; erderak dotoretzen, nunbait! 

Baña emakumeak nai izatera, emen euskera indartuko da, iraungo du. Eta zer Aberri-alde lan ederragorik? Soñekoari eusteko abertzale-gerrikoa polita da; alboan igarotzean “agur” goxo; etxean neskame, anai-arreba ta aita-amakin, plazan mutillakin eta elizan Jaun eta Jabearekin euskeraz mintzatzea, au “oso"

(1) Goiko argazkian, Arrasateko "Euzko Gaztedija"ren talde bat ikusten dugu Udala auzoan, abertzale sentimendua sendotzeko asmoz eratutako ekitaldian. Aurpegi ezagunen artean, erdian Fani Garay daukagu, gazte-gazterik, artean 17 urterekin.  105 urte betetzera iristear den arrasatear abertzale eta euskaltzalea dugu Fani.

Argazkiak: JMVM eta Jose Ignazio Zaitegi

(1) Jon Garay Uriartek ondoko ekarpen argigarria egin du, artikulua irakurri bezain laster. Eskerrik asko!!

"ISIDRO ARREGI LIZARRALDE

Zeletako Isidro, Isidro Arregi izango dela esango nuke;  1930eko Udaleko padroian ” Celayeta” baserrian (guretako beti Zeleta) Isidro Arregi bizi zen bere familiarekin, artean 71 urte zituen. Garay-tarra, gure aitona Nicolas, Bedoñatik Zeletara ezkondu zen Rufinarekin, Isidroren alabetako batekin"