ARAMAIOKO HIZKUNTZA GATAZKA, 5Oetan

Arabako Diputazioaren eskutik 2014ko abenduan eratutako “Arabako hizkuntzak eta hiztunak mundu eleanitzean” titulupeko jardunaldietan hartu nuen parte. Ni ez naiz sozio-linguista titulatua ezta hizkuntzetan goi aditua ere. Baina badaukat, urteen poderioz, zertxobait, gaiaz hitz egitera eraman ninduena: eskarmentua. Hizkuntzak interesatu zaizkit, euskararen egoera larritik. Eta esperientzia markatua daukat Arabako zenbait gizarte motatan euskararenganako izan dudan erlazioaz. Aramaio nire jaio herritik hasita, noski. Ondokoak ditugu, iazko abenduaren 18an Artium Museoan emandako nire hitzaldiaren zati bat, Aramaion bizi izan nuen hizkuntza egoeraz.

Arabako herri euskaldun bakarrean munduratu nintzen arren, erdaldun jaio ninduten.  Aramaion bizi izan nintzen, eskolan Arrasaten bost urterekin hasi arte. Oso gogorapen gutxi ditut ordukoak, baina ditudanak gaztelaniaz daude grabatuta. Etxeko giroan erdara genuen hizkuntza bakarra, beti izan zen bezala. Eta etxetik kanpoko harremanak ere gure hizkuntzara egokitzen ziren, nire adineko haurrekin burutu jolasetan eta, zer esanik ez!, nitaz arduratzen zen neskame baserritarrarekiko erlazioan. Harrotasunez esan dezaket, ordea, hirurogei urte eman ondoren berriz aurkitu dudala emakume hura eta hasiera-hasieratik euskaraz ipini ditugu dantzan gure oroitzapenak.

Baina ez pentsa etxe euskaldunetan askoz hobeto bizi zenik. Egia esan, hori geroago jakin dut, euskaldun nintzela eta nire bizimodua euskaraz garatu nahi nuela ohartuta gero. Hau da, nire militantzia aktibotik hainbat bitxikeriaz jabetu nintzen. Hona hemen batzuk:

A. Nire adineko jolaskide askok bazekiten orduan ere euskaraz, nahiz eta gehienek eskolan galdu zuten.

B. Seme/alaba bat baino gehiagoko sendietan, nagusiak bazekien euskaraz mintzatzen, baina bigarrenak ozta-ozta jarrai zezakeen elkarrizketa. Horrek adierazten du, etxe gehienetan anaia arreben arteko harremana gazteleraz izaten zela.

C. Behin eskolara joanez gero, gurasoek haurrari erdaraz egiten zioten, nahiz eta haiek gaztelera ozta-ozta zekiten. Euskara, hizkera ofizialean, “lengua vulgar” zen.

D. Kaleko berezko giro euskalduna printzatu egiten zen umeen artean.

E. Soberan dago azaltzea umeen heziketa prozesuan (eskolan) euskarak jai zuela.

F. “Nagusi”enganako aramaioarraren mendetako konplexu linguistikoa: botikarioa, medikua, idazkaria, albaitaria, maixu-maistra...
Alde horretatik esan daiteke, XIX. mende osoan eta XX. aren bigarren hamarkada aurrera joan arte, udal medikua ez zela euskalduna izan. EAJren bultzada eta exijentziari esker gainditu ahal izan zen karlista eta monarkikoen jarrera ulertezina, kontuan izanda bezero gehienek hizkuntza bakar bat zekitela. Eta huraxe izan genuen nire haurtzaroko mediku bakarra Aramaion. Albaitaria ez zen gai euskaraz egiteko. Baserritar ele bakardunek ez zutela albaitari euskaldunen beharrik pentsatzen zuten udal agintariek.

G. Gerrako galtzaileen beldurra nagusi zen zenbait botereren aurrean: guardia zibilak, epailea, udal zinegotziak eta alkatea.

H. Horien guztien gainetik, dena den, Aramaioko giza kolektiboaren kontzientzian bazen elementu bat, oharkabez bazen ere, biztanleriaren euskalduntasuna adierazten zuena. “ARABA ALDERA naixuak” zioen Kruzetatik gora egiten zuen aramaioarrak. Edota “HORREK GIZONA ARABARRA jaukan” esaten zuen beste batek aramaioarren bat ibarrekoa ez zen norbaitekin ezkonduta zegoenean.

Aramaioarren pentsamoldean arabarra eta erdalduna sinonimoak ziren. Gero alderantzizko fenomenoa ere ikusiko dugu.

Azpimarratu behar dut, dena den, nire adineko haur haietako askok – eskolan euskara galtzeraino iritsi zirenek- gaztaroan euren kabuz berreskuratu zutela ama hizkuntza, batez ere Aramaion bizitzen geratu zirenek. Batzuek goi eskolan, beste batzuek lantegian eta bada soldadutzan berrikasi zuena ere.

Bitxia da Aramaion jaiotakooi Arrasate erdalduneko gure adinekoekin gertatzen zitzaiguna. Ordurako ni Arrasaten bizi nintzen baina baziren Aramaiotik ikastera egunero jaisten zirenak. Ba, zortzi urterekin gai ziren arrasatear “zango zuriak” aramaioarrak boronotzat hartzeko, gazteleran ez baitzebiltzan nire jaioterri-kideak oso aise. Eta Aramaiotik zetozkigun haiekiko adarra jotzeak eguneroko ogia genuen.

Testuinguru hartan eta ni non jaioa nintzen jakinez gero niri ere iseka egingo zidatela beldur, batxilergoko sarrera egiteko paper ofizialetan -9 urte nituen- Arrasatekoa nintzela idatzi nuen. Nire amak konpondu behar izan zuen nire huts hura, eta ezkutuan utzi nahi nuena ageriago geratu zitzaien ikaskideei.

Egiaztatu ahal izan dut, Arrasateko eskolan gertatutakoa Aramaiokoan ere ematen zela, kaleko eta auzoetako umeen artean. “Baserritartzat” zeuzkaten kalekoek auzoetatik jaisten zirenak. Eta, zer esanik ez, harremanak gazteleraz izaten zituzten.

Aramaioko gatazka linguistikoan gaztelera irabazten ari zen terrenoa duela hirurogei-berrogeita hamar urte.


Argazkiak: JMVM


Oharra: Jardunaldietako liburua eskuragai
jarri du Arabako Diputazioak.