“Jaungoikoa, Aberria eta Foruak” zen karlismoaren oihua, Karlos VII. zuten errege gaia eta 1872ko apirilaren 21ean gatazka armatuari ekin zitzaion, 1876ko martxora arte iraungo zuena.
Araban indarra izan zuen hasiera-hasieratik, eta beste herrialdeetan bezala Arabak goi pertsonalitateak eman zituen karlismora. Agian eragingarrienak Rodrigo Ignazio de Varona eta Frantzisko Maria Mendieta izan ziren, lan politikoa egin zutenak, batez ere Batzar Nagusien bitartez. Eta Gerrako Diputazioa sortuko zuten.
Aramaion eragin zuzena izan zuen erreboltak. Oro har, batez ere herri mailan, Aramaio karlista zela esatea ez da asko arriskatzea. Noski bazirela liberalak ere, baina garaiko aramaioarrek karlismoaren goiburuekin bat egiten zuten.
Hurrengoko ekarpenetan, 1872-1876an Aramaioko giroa islatzen ahaleginduko naiz. Horretarako udal artxiboa eta garaiko prentsa arakatu dut. Hemen agertuko dena argazki bat besterik ez da. Izango dira gehiago, ziur. Bidea irekita geratzen da, hortik barrena abiatu eta ikertzeko.
============..==========
1.- NORAEZA ETA SUFRIMENDUA HASTEN DA
6.- KARLISTAK INDARTSU ARAMAION. 1873
7.- RODRIGO IGNAZIO VARONAREN DIMISIOA. 1874
9.- KARLISTAK HEZURRETARAINO? 1875
10.- ERREGE KUARTELA ARAMAION. 1875
11.- KARLISTEN PORROTA ETA GERRAREN AMAIERA. 1876
Euskonews aldizkarian argitaratu dudan artikulua dakart gaur hona, aurreko baten osagarria da eta.
 |
| Santa Cruz, misioetan |
Aurten betetzen dira ehun eta berrogei urte
karlista-talde baten buruan jarri zela eta hainbat abenturaren ostean,
liberalen tropak atzetik zituela, atzeman egin zuten, segituan Aramaion
kartzelatuz. Santa Cruzen biografiaren zirrikituetatik barrena egingo bagenu,
esan genezake huraxe izan zela gerrilariaren ibilbideko azken gurutze bidea.
Behintzat Aramaion hartu zuen, aurrerantzean behin eta betiko erabiliko zuen
bizitza-ildoa.
Santa Cruzek
(Elduaien. 1842) Gasteizko Apaizgaitegian ikasi zuen eta baita bertan apaiztu
ere. Hogeitabi urterekin iritsi zen Hernialdera eta aurki nabarmendu zen Isabel
II-renganako kontrako jarrerarengatik, Don Carlos –Carlos VII- pretendientearen
alde. Eta 1872an, erbestaldi labur baten ondoren ostera Gipuzkoara heltzeaz
bat, mendira botatzen da armekin, liberal eta monarkiko isabelinoek adierazten
zutenaren aurka borrokatzeko. Gutxi iraun zuen apaiz karlistaren lantegi hark.
Baina goazen Aramaiora, 1872ko abuztuan.
Herriko udal
kudeaketan liberal-disfrazarekin ari direla esango nuke. Korporazioa betetzen
zuten zinegotzien artean karlista
kutsua zen gehiengoa, nahiz eta une haietan isilik samar eraman behar zuten
sentimendua, bada ezpada ere. Udaletxea interbenitua zegoen, ejerzito
espainiarraren menpe. Abuztuaren 10ean, hain justu hogeita bost urte geroago
bide hartatik Canovas del Castilloren gorpua Madrilerantz eramango zuten egunean,
Aramaiora Santa Cruz apaiza eraman zuten atxilotua, bere gerrilariekin Besaide
ondoan erori ondoren. Irakur dezagun, espainiar ejerzitoaren “Narración de la
guerra carlista. 1869-1876” (Madrid.1884) liburuak dioena:
“Salió de Mondragón el 6 de
Agosto un alférez del batallón
cazadores de Segorbe, con 21 soldados y cuatro miqueles, escoltando un
convoy de 41 fusiles giratorios, y de municiones que debían ser transportados á Vergara: sorprendido en su marcha por una partida, cuya existencia se
ignoraba, mandada por el cura de
Hernialde, D. Manuel Santa Cruz, abandonó el convoy y se replegó con la escolta á unos caseríos inmediatos, y se refugió en uno de ellos con ocho soldados
(dos de éstos heridos), mientras el resto de la fuerza, con tres heridos, lo
hacía en otras casas inmediatas. En esta situación se hallaba á la llegada del
capitán Comandante militar de Mondragón, que,
tan pronto como tuvo noticia de lo ocurrido, se trasladó al lugar del suceso. Activamente perseguida la
partida por el jefe de miqueletes
Urdapilleta, con los individuos á sus órdenes y la segunda compañía de Segorbe, logró hacer prisionero en el monte Bezáire (Vizcaya), al referido
cabecilla Santa Cruz, y le condujo á Aramayona”
 |
| Markatuta dagoen balkoitik ihes egin zuen |
Aramaion suziriak bota bide zituzten liberalek apaiza herriko etxeko kartzelan sartu bezain laster. Udaletxeko goialdeko gela batean jarri zuten preso.
Heriotzara
kondenatu zuten epaiketa azkar batean eta diotenez herrian tristurazko giroa
nagusitu zen. Gasteizen zegoen Primo de Rivera brigadierrari -1923an estatu kolpea emango zuen jeneralaren osaba- abisua eman zioten,
Aramaiora joan zedin, exekuzioa zuzen-zuzenetik segitzeko. Eta kaperan jarri
zuten Santa Cruz. Dena den, bere heriotzaren zeremonia zapuzteko prest zegoen
apaiza, eta aparteko maina eta abileziarekin zaintzako soldadua engainatu
ostean Udaletxeko balkoitik kalera jauzi egin zuen gaueko iluntasunean.
Orkatilan zauritua
egon arren, korrika desagertu zen inguru haietatik Errotabarri aldera. Errekara
sartu zen eta osin batean ia-ia hogeitalau ordu eman zituen. Tarte luze hartan
bere burutik igarotako gogoeten berri emango du urte batzuk geroago Santa
Cruzek berak zenbait idazkitan.
Hamabi ordu
Aixolako errekako uretan sartuta egon ondoren, ur ertzetik pasatzen ari zen
baserritar bat ikusi zuen. Juan Antonio Unzueta zen. Iheslariak deia egin eta
esan zion: “Santa Cruz naiz; karlista zarela nahiz liberala, atera nazazu
hemendik” Unzueta maizterra zen, “Errotabarri” baserrian, eta ugazabaren
administratzailearengana jo zuen albistearekin. “Han jak” azaldu zion
labur, berez karlista zen Pedro Jose Madinari. Eta horrek erantzun zion: “Heuk
ikusi dok ala berak eskatu laguntza?” Aurkikuntza nola izan zen argitu ondoren
Madinak utzi zion Santa Cruz etxera eramatea. Ordu batzuk geroago, seguruago
egongo zelakoan, “Errotabarri”tik Etxaguengo “Labeaga”ra eraman zuten apaiza
eta handik, azkenik, Gantzagako “Urdingio”ra.
 |
| Balendin Larrañagaren semea, 1927an |
Aipatu behar da,
urte hartako otsailaren lehenengotik, Jose Leaniz-Barrutia alkatearen
lehendakaritzapean Pedro Jose Madina Aramaioko zinegotzia zela. Talde berean
horren anaia Martin, eta lehengusu Juan Jose ere ari ziren. Karlistak genituen.
Urte batzuk geroago –1916ko urtarrilean, hain zuzen- Pedro Jose Madinaren seme
Frantzisko izan zen hautatua Aramaioko alkate. “El Eco de Alava”ren arabera (1):
“Prestigioso jaimista”
Pedro Jose Madina
zinegotziaren baimenarekin, beraz, “Urdingio” baserrira iritsi zen Santa Cruz.
Bertako ugazaba Balendin Larrañaga zen eta urte hartako otsailaren lehenengotik
ere Gantzagako auzo alkatea. Atera kontua, beraz, zein nolako sekreturekin
ibili behar izan zuten lagun haiek, Udaletxea okupatuta zeukaten indarrek
iheslariaren berri izan ez zezaten.
“Urdingio” baserriko eskaratzean jasotako harrera eta berarekiko
sentimendu abegitsua ez zaio Santa Cruzi sekula ahaztuko. Ezagunak ditugu,
Colombiako Pastotik –misiolari lanetan ari zela- Aramaioko erretoreari
igarotako eskutitzak. Aurreneko aldiz, eskutitz horiek “Nuestro misionero/Gure
mixiolaria” deritzan aldizkarian publikatu ziren 1927an, Manuel Lekuonaren
idazlan osagarri batekin. Lehen gutunean, 1925eko martxoaren 3ko datarekin,
Santa Cruzek zioen:
 |
| Urdingioko eskaratza, 1927an |
“¿Cómo pude olvidar el nombre de aquel
caserío? ¡Qué conjunto de cosas tan tiernas presencié en ella! Allí fue donde
me parecieron retratadas todas las hermosuras vascongadas. Había allí dos
ángeles (2)
(así les llamo yo) que se ocuparon dulcemente, el uno en freir urdaya
(jamón) y no sé qué cosas más; el otro, en frotar con aguardiente mis pies.
¡Había que considerar qué sentimientos tan dulces! Los jóvenes hacían guardia. El mayor de la casa me contemplaba con los brazos
cruzados; tenía a la vista un libro... ¿Qué leería? Se necesitaría un corazón
muy tierno para describirlo...”
“Anoche rezamos el Rosario por Vd.
¡Qué ansias teníamos de ayudarle!... Si hubiéramos podido hablarle” –me
decía el mayor. En fín; es cosa de nunca acabar esa gente y ese caserío. ¿Cómo
olvidar tanta dulzura? Lo que por mí pasaba ¿cómo describir? Entonces fue
cuando hice el voto de venir a las Misiones, en honra a la Virgen”
Eta Santa Cruzek Aramaioko abadeari eskatzen
dio, arren, bere eskerrona azaltzea bai baserriko jendeari eta baita aramaioar
guztiei, beraren arimaren aldeko otoitza erregutzen dien batera. Amaiera hitz
hauekin ematen dio eskutitzari:
“Basta por ahora. Queda mucho por decir.
Tengo deseos de subir al cielo y desde allí echar una soga larga a Aramayona.
En fín, son cosas que hace decir el
corazón. Soy Manuel Ignacio Santa Cruz S.J”
Santa Cruzek, dakigunez, beste bi eskutitz
bidali zizkion Aramaioko abadeari, bigarrena 1925eko uztailaren 25ean eta
azkena 1926ko ekainaren 26an. Eta horietan ere misiolariak sentimendu berdina
azaltzen zuen aramaioar herriarekiko. Eskerroneko bere agiri publikoan Juan
Antonio Unzueta baserritarrari buruz idatzi zuen “el mejor hombre del mundo”
zela.
Hasieran nioen bezala, apaiz gerrilariaren inguruan asko idatzi da.
Lerro hauetara Aramaioko herriarekin zerikusirik izan zuten zenbait zehazkizun
bakarrik ekarri nahi izan ditut. Amaitzeko, datu bitxi bat: Colombiako San
Ignazio misio jesuitikoan hil zen. Noiz? 1926ko abuztuaren 10ean. Hain justu,
Aramaioko Udaletxera preso sartu zuten egunean, baina berrogeita hamalau urte geroago.
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina