“Jaungoikoa, Aberria eta Foruak” zen karlismoaren oihua, Karlos VII. zuten errege gaia eta 1872ko apirilaren 21ean gatazka armatuari ekin zitzaion, 1876ko martxora arte iraungo zuena.
Araban indarra izan zuen hasiera-hasieratik, eta beste herrialdeetan bezala Arabak goi pertsonalitateak eman zituen karlismora. Agian eragingarrienak Rodrigo Ignazio de Varona eta Frantzisko Maria Mendieta izan ziren, lan politikoa egin zutenak, batez ere Batzar Nagusien bitartez. Eta Gerrako Diputazioa sortuko zuten.
Aramaion eragin zuzena izan zuen erreboltak. Oro har, batez ere herri mailan, Aramaio karlista zela esatea ez da asko arriskatzea. Noski bazirela liberalak ere, baina garaiko aramaioarrek karlismoaren goiburuekin bat egiten zuten.
Hamaika ekarpenetan, 1872-1876an Aramaioko giroa islatzen ahaleginduko naiz. Horretarako udal artxiboa eta garaiko prentsa arakatu dut. Hemen agertuko dena argazki bat besterik ez da. Izango dira gehiago, ziur. Bidea irekita geratzen da, hortik barrena abiatu eta ikertzeko.
===============..=============
1.- NORAEZA ETA SUFRIMENDUA HASTEN DA
6.- KARLISTAK INDARTSU ARAMAION. 1873
7.- RODRIGO IGNAZIO VARONAREN DIMISIOA. 1874
9.- KARLISTAK HEZURRETARAINO? 1875
10.- ERREGE KUARTELA ARAMAION. 1875
11.- KARLISTEN PORROTA ETA GERRAREN AMAIERA. 1876
Udal hauteskundeen gaineko iragarkiarekin amaitu genuen aurreko ekarpena. Sistema zaharra erabiliko zuten, 1810an baino lehenago indarrean zegoena. Azkenik, udal karguetan aritzeaz nekatuta zeuden aramaioarrak beste batzuek ordezkatuko zituzten. Eta 1874ko urtarrilaren 6ko aktan jarrai dezakegu irakurtzen:
“En este estado el Regidor Sindico presentará un escrito diciendo que los cuatro electores deben, con la mayor rectitud e imparcialidad, proceder a la elección de los nuevos concejales, nombrando a vecinos de este Valle con casa abierta a su cuenta, que estén o no presentes, idóneos, capaces y arraigados, que sepan leer y escribir, que no tengan pleito civil ni criminal en el Valle, ni obligación de abastos, ni fianza de ella, ni parentesco con los concejales salientes, que no pueden volver a serlo sin que pase el año de hueco; todo según la costumbre antigua, bajo de protesta de nulidad si se hiciese lo contrario, debiendo jurar en el acto los cuatro electores en la real vara de cumplir bien y fielmente con el importante cargo que se les encomienda.
Estando en sesión permanente la Junta General, enciérranse los cuatro electores en un local inmediato e independiente de la sala capitular, y verificado el nombramiento de Alcalde, por unanimidad, por mayoría o por suerte, uno de ellos lo anunciará a la Junta. Acto continuo, el Secretario preguntará a ésta si hay protesta u otra reclamación por excusa, imposibilidad o incapacidad del elegido, para ver si resultan reclamaciones, que se aclararán en el acto. Vuelve el elector a reunirse con sus tres compañeros y los cuatro harán y uno comunicará el nombramiento uno por uno de los individuos restantes que se han indicado, en la misma manera que el del Alcalde, haciendo el Secretario por cada uno la correspondiente pregunta. Hechas así las elecciones se disolverá la Junta General”
Eta zer dugu esateko aurreko formulaz? Bakoitzak eman dezala bere iritzia. Gauza da, formula berri horrekin 1874ko urtarrilaren 15ean bildu zirela Udaletxera aurreko udal kideak eta Ibarrako Ermandadearen Batzar Nagusikoak, beste aramaioar batzuekin batera. Izenak ez ziren pegar batean (“encantarar”) baizik “casco de sombrero” batean. Udaletxean burutzen ari zen aurreneko saio hartan, hautatutako lau hautesleek ez zuten lehenean asmatu, izan ere alkate izateko aurkeztu zuten lehen pertsona atzera bota zuten areto nagusian bildutakoek: ez bide zekien behar bezala idazten eta irakurtzen. Bigarrenean Jose Maria Etxebarrria aurkeztu zuten alkaterako, eta aho batez onartu zen proposamena. Halaber, ontzat hartu ziren Isidro Imaz, lehen zinegotzi bezala; Juan Bautista Elorza eta Mateo Zubia, bigarren eta hirugarren zinegotzi gisa; Martin Agiriano sindiko zinegotzia; eta Agustin Arana, idazkari zinegotzia. Eta udal kide berriek urtarrilaren 20an hartu zuten beren kargua. Udal idazkariaren lanetan Julian Lukok (1) segitzen zuen.
Udal berriak bere lehen erabakian aurre egin behar izan zion Legutioko Laugarren Batailoiko buruak exijitzen zuen hurrengo egunerako hornidurari: 959 errazio ogi, okel eta ardo eta 24 pentsu. Eta Udalak erantzun zuen: “Que si bien por esta vez se hará el apronto ordenado, no podrá hacerse en lo sucesivo…” Ez dirudi Udalaren aldatzeak lasaitasun ekarri zuenik herriko diru kutxara eta alkateak otsailaren 15ean baimena eskatu zuen 40.000 errealetako mailegu bat lortzeko. Udalaren defizita 60.000 errealetakoa zen une haietan.
Aramaio osoan lanean ari ziren bi medikuak kanporatu zituen Udalak, antzeman zituen irregularitate batzuk tarteko, eta Mallabitik etorri zen Raimundo Orbe sendagilea kontratatu zuen otsailaren 24an. Baldintza ekonomikoak 10.000 erreal urteko ziren, Aramaioko zerbitzua beste sendagile batekin eginez gero; bakarrik arituko balitz, 14.000 erreal, “sin que tenga derecho alguno por visitas, pero sí por la acostumbrada de asistencia a partos. Además se le han de costear por el Ayuntamiento cuatro carros con sus yuntas para conducir los muebles desde el pueblo de Mallavia a esta población”
Eta Udalak idi gehiago lortu behar izan zituen, ez altzariak ekartzeko baizik errazioak Amurrioraino eramateko, Manuel Valdes Rey Arabako Gerrako Komisarioaren aginduari jarraikiz. Martxoaren 30ean ezagutu zuten udal kideek, 4.220 errazio ogi, okel eta ardo; eta 211 pentsu, “advirtiendo de que la carne debe entregarse en vivo, en la inteligencia de que de no verificarlo según previene para el amanecer del día 24 de abril próximo y en falta de pan en dinero al precio de ocho cuartos cada una, le pasará el perjuicio que haya lugar” Eta hori ikusita Udalak erabaki zuen:
“1º Que se adquieran bueyes equivalentes a las raciones ordenadas, y que a los vendedores se les pagará a la mayor brevedad 2º Que para conducir dichos bueyes a la referida Villa de Amurrio, adquiriendo las ventajas posibles en el peso, y respecto a los cueros e interiores, se nombró para todo ello una comisión formada por los regidores Isidro Imaz y Juan Bautista Elorza, a quienes se les entregará del caudal existente en la caja de suministros una cantidad alzada en metálico para hacer la compensación de los importes del pan, vino y forraje. 3º Que considerando no solo la gruesa cantidad de corte que tendrá el apronto de las indicadas raciones, sino también los débitos contraidos con diferentes particulares por los adelantos que tienen hechos en los suministros, y los que se consumen diariamente respecto al depósito de oficiales que existe en gran numero en esta población… para todo lo cual se carece de fondos, se impusiese y repartiese una segunda contribución a la propiedad de unos treinta mil reales sin la menor demora”
Bada, hori! Gerrako ekonomia latz hartan, eta fusilatuta izateko beldur, udal kideek aurrera pausua
 |
| Bagaje zerbitzua |
ematea beste biderik ez zuten. Arabako karlistentzat Aramaio puntu estrategiko bakarrenetakoa zen, tropa liberalen arriskua artean urrun samar zegoela. Eta aramaioarrak laguntza logistiko gero eta zabalagoa eskaintzen ari ziren – behartuta, hori bai- maiatzaren 3ko udal apunte batean ikus daitekeen moduan. Itxura denez, Legutioko gerrako komandanteak exijitu zuen bagaje zerbitzu gehiago egitea, eta Aramaioko Udalak azalpenak eskatu zituen, gehikuntza haren zergatia jakin guran. Komandanteak idazki berri bat bidali zion Udalari, adieraziz:
“Que ha exigido el referido apronto en momento de apuros para transportar heridos, en obsequio del mejor servicio de S.M.R; servicio que también en adelante, si hay necesidad, ha de exigir y que le parece que el Ayuntamiento de este Valle no le excusará…”
Aktan islatu zenez, Udala oso pozik geratu zen komandantearen azalpenarekin. Agian horregatik, Aramaioko tropen buruzagitzari agindu zitzaion hiru hilabetean behin gurdi bat egur emango ziola eta baita hilero bi libra t´erdi argizari ere. Gerrako Diputazioaren gaitasuna gero eta urriagoa zen eta ez zuen Aramaioko lasaitasunerako ezer onik adierazten. Zentzu horretan intziditzen zuen prentsak: “El Imparcial 1874ko maiatzaren 13an irakur zitekeen: “No hace muchos días que pasaron, según nuestras noticias, varios batallones facciosos por Villarreal de Álava en dirección al alto de Arlaban, donde puede ser que se estén atrincherando á toda prisa. Unos 300 caballos y 800 infantes quedaron guarneciendo dicha villa; y el tren de artillería compuesto de unos 12 morteros y ocho cañones de varios calibres, pasó en dirección á Aramayona, pequeño pueblo límite de aquella provincia en los límites de Vizcaya y Guipúzcoa”
Gero eta lotuago zegoen Aramaioko Udala Gerrako Diputazioarekiko, eta horren islapena ematen da abuztuaren 2ko bileran, Juan Bautista Elorza lehen alkate ordeak mahai gainera atera zuenean udal erabakiak lehengo erara hartu behar zirela, foruen bidetik. Eta adierazgarria da kide guztien adostasuna erantzunean:
“Y el Ayuntamiento, considerando que esto mismo está haciendo, sin ajustarse para nada a las leyes constitucionales ni de la República, sino al fuero escrito municipal que posee este Valle, consignado en sesión de seis de enero de este año, acordó que este acuerdo se consigne en acta”
 |
| Rodrigo Varona |
Ordurako aldaketa garrantzitsua izan zen Gerrako
Diputazioan: Rodrigo Ignazio Varonak bere karguari utzi zion 1874ko abuztuaren 20an, Aramaion, eta Frantzisko
Maria Mendietak hartu zuen lekukoa. Mendietari zor zaio, hein handi
batean, Arabako Diputazioaren garrantzia bigarren karlistadan. Berak barrutik
ezagutzen zuen erakundea, lehenik ere, 1868-1870, Diputatu Nagusia izan
baitzen. (Ikus hemen bere dimisioaren idazkia pdf formatoan)
Zurrunbilo hartan, ordea, badirudi udal kideek bazekitela bereizten lastoa eta garia, eta horren testigantza ematen zuten noizean behin, abuztuaren 2 hartan bezala. Herriko apaizek kexa bat aurkeztu zioten Diputazioari, Udalak 1863ko urriaren 11an kendu zien Mokaduaren gaineko eskubidea (4) zela eta. Apaizek eskatzen zuten:
“Que sea reconocida la Refacción que el clero venía disfrutando desde tiempo inmemorial hasta la insalubradora aparición del liberalismo, que sin respetar a la inmunidad eclesiástica ha cancelado todos los derechos y prerrogativas del clero. No es necesario recordar las razones que militan en favor del clero sobre el particular, porque son sabidas las disposiciones de los concilios a ella concernientes, incluso el fuero escrito y consuetudinario…”
Diputazioak auziari buruzko erantzun bat eskatu zion Udalari eta horrek zuzen eta zorrotz ihardetsi zuen:
“1º Se le suspendió el pago por considerar que no tienen derecho a ello, y que aún cuando lo tuviera, se lo reintegrarán cuando lo permitiesen los ingresos ordinarios, pues al mismo tiempo se quitaron otros gastos para arreglar el presupuesto municipal.
2º Que al presente se halla esta corporación no en el mismo caso sino en la peor situación para tomar en consideración pretensiones de esta índole.
3º Que el Ayuntamiento no tiene noticias de ninguna clase de disposiciones, así conciliares como del Fuero escrito respecto a la concesión que pretende el cabildo eclesiástico, de ser libre de arbitrios el vino que el clero consume en sus casas.
4º Que si en algo puede fundarse la pretensión es en el fuero consuetudinario, pero perjudicial, repugnante y odioso para los demás administrados, y caducado por el silencio y la no reclamación de que sea respetada en estos once años, aun dado el caso de que se hubiese tenido derecho a ella.
5º Que según los datos adquiridos, no existe semejante Refacción en ninguno de los pueblos limítrofes, sino en algunos, para el vino que se destine para consumirlo en el Santo Sacrificio de la Misa, lo cual es muy distinto de lo que se solicita”
Aramaioko zinegotziek ohiturazko forua zer zen bazekiten, bistan da.
Urtea aurrera zihoan, eta karlistei gauzak ez zitzaizkien hain ondo ateratzen ari Araban eta oro har Euskal Herri osoan eta herrialdeko Gerrako Diputazioak Aramaiora hurbiltzeko erabakia hartu zuen, bertan babestuago egongo zelakoan. Gogoratu, Arrasate ere karlistek hartuta zegoela, eta horrek seguritatea ematen zien Arabako agintariei. 1874ko irailaren lehenean Aramaioko Udalak halako oharra pasarazi zion Legutiokoari: “Que en cuanto sepa que viene la nueva Excelentísima Diputación General de esta Provincia, avise con urgencia con un peatón” Eta halaber erabaki zuen: “Que se proporcionen cohetes para el acto de recibir a dicha Autoridad, que se repiquen las campanas en esta población como en las demás Ante Iglesias, y que se reúnan las mozas de Barajuen, Azcoaga, Uribarri y Arejola en Guraya para salir a la Diputación, y las de Ibarra para salir en Santa Ana, según costumbre del País”
Eta Arabako Diputazioa Aramaiora heldu zen. Horrek ekarri zuen gizarte-desoreka osoarekin. Karlistek
 |
| Gerrako Diputazioa Aramaion |
Presio handiagoa, eta espioiak, nonbait. Gerrako Diputazioak Udala kontrolatu nahi zuela dirudi, 1874ko urriaren 15ean egin zen bileran islatu zen moduan. Jose Maria Etxebarria alkatea, Isidoro Imaz, Juan Bautista Elorza, Mateo Zubia, Martin Agiriano, Agustin Arana zinegotziak; Jose Migel Bergaretxe (Etxaguen) Pedro Antonio Errasti (Gantzaga) Lazaro Jauregi (Arexola) Baltasar Lazkano (Oleta) Jose Kortabarria (Uribarri) Patrizio Zabala (Azkoaga) Santiago Idigoras (Untzella) Bruno Jauregi (Baraxuen) Antonio Ibabe (Eguzkierripa) Bernardo Elejoste (Arriola) Jose Maria Garro (Matxain) Jose Idigoras (Nardeaga) foru diputatuak bildu ziren Udaletxera:
“El señor Presidente manifestó que el motivo de la reunión era tratar y resolver sobre el nombramiento de la comisión que se había hecho en junta general de vecinos del día 10 del corriente, con amplias facultades para proponer cuantas reformas creyese convenientes. Hizo ver que con dicha comisión quedaba el Ayuntamiento, que también había sido elegido por la misma junta, postergado completamente, mero ejecutor de lo que la comisión propusiese, sin atribuciones propias para tratar y resolver asuntos; cuya decisión no podía consentir por ningún concepto el municipio que presidía, y mucho menos las expresiones que se vertieron en dicha junta, que su reunión no es más que un semillero de insultos y desvergüenzas, que hacen que ningún hombre vecino regular pueda acudir a ella, y que por lo mismo, en su concepto, debía protestar y anular el nombramiento de dicha comisión por esta junta, que es la verdadera y la que ordena el fuero escrito en este valle”
Batzuk alde besteak kontra. Botazioa egin zen eta 10 izan ziren protesta egitekoaren alde eta 8 kontra. Herritarrak zatituta zeuden, bistan da. Eta Gerrako Diputazioa bertan edukitzeak ez zion Udalari mesederik egiten, allderantziz baizik. Bilera hartan Julian Luko idazkariari agindu zitzaion ez zuela urriaren 10eko bilera arraroaren akta jaso behar, eta aurrerantzean udala eta lurralde prokuradoreak hautatzeko bakarrik deituko zela herritarren Batzar Nagusia.
Azaroaren 7an, Udalak beste gai bat izan zuen mahai gainean, bere egoitza Aramaion bertan zuen Diputazioak aurkeztua:
“… manifiesta que debiendo celebrar las Juntas Generales de Santa Catalina en esta población, que es la capital de la Provincia, se hacía indispensable que el concejo esté el día 18 de noviembre expedito, limpio y arreglado el salón del Ayuntamiento, y al efecto se preparase con las advertencias a hacer la casa carnicería, en el piso principal, para cárcel de los presos de dicha Excma. Diputación a donde serán trasladados enseguida, y que se proporcionara para aquellos días una ronda de tamborileros”
Aramaio, Arabako hiriburua! Hori da, hori!! Eta aurreko agindutik ondorio daitekeenez, Udaletxeko areto nagusian al zituzten preso Diputazio karlistaren kontrakoak? Gogora dezagun, Santa Kruz apaiza Udaletxeko balkoi batetik zintzilikatu zela ihes egiteko. Bilera hartan alkatea eta Imaz zinegotzia izendatu zituzten arduradun Batzar Nagusiak behar bezala antolatzeko. Hala ere, azaroaren 7ko bilera hartan mahaira atera zen Diputazioa zordun zegoela Udalarekin, aramaioarrek errege-ogasunari aurreratutako hamazortzi mila errealetan.
Presoak harategira eta herriko ume ikasleak Udaletxeko eskolatik Andra Mari baselizara eraman zituzten. Halaxe ondorioztatzen da azaroaren 15eko udal aktatik, izan ere kexu agertzen dira zinegotziak oso ume gutxi igotzen ari baitzen behin behineko eskola hartara. Beraz, udalak bertan behera utzi zituen denboraldi batez klaseak. Batzar Nagusi haiek ekarri zituzten gastuak Udalak ordaindu behar izan zituen. Dena den, irudimena ipini zituzten udal agintariek gastuak murrizteko, eta udal areto nagusia apaintzeko Bergarako Santa Marinako elizatik lortu zituzten gortinak eta aulkiak eta tintontziak Santa Agedako bainu etxetik.
Aipatutako ume eskolaren egoera kaskarra zen, areto egokirik ez zutelako eta, gainera, maisua ere… frontean zebilelako, karlistekin. Gai horrekin aritu ziren udalkideak azaroaren 29an, eta erabaki zuten biharamunetik eta abenduaren 23 bitartean ostera jarriko zela erabilgai udaletxeko areto bat, behin behineko maisu batekin, titularra, Frantzisko Beltran Lubiano, “por hallarse al servicio de las Armas Reales, y no puede conseguirse por su inseguridad que ningún profesor regular se presente a hacerse cargo de la plaza”
Aramaiotik urrun, beste kolpe berri bat emango zen Espainiako politikan abendu hartan. Isabel II.aren semea zen Alfontso printzeak bere burua aurkezten du errege izateko eta 1874ko abenduaren 29an monarkiaren berrezartzea egiten da. Karlisten kontrako atentatu berrizat, beraz, har zitekeen norabide politiko berria. I Errepublikaren amaiera adierazten zuen borboien bertronutze hark.
Urte hartako abenduaren 12an udal hauteskundeak izan ziren, eta udal talde berria honakoa atera zen: Juan Martin Leiba (5), alkate; eta zinegotziak, Isidro Garay, Jose Leon Ormaetxea, Jose Manuel Larrañaga, Jose Bizente Iñurria eta Juan Domingo Urduña. 1875eko urtarrilaren lehenetik arituko ziren udal agintean.
Dena den, urtea amaitu aurretik lehengo udal zinegotziek eguneko gaiekin aritu behar izan zuten, eta deigarria da abenduaren 14an salbuespen bat egin zutela udal zergen balizko zordunekin, Antonio Madina Aramaioko Bainu Etxearen ugazaba urteko industrialen zerrendatik atera baitzuten, urtean bezerorik izan ez zuelako, karlista eta liberalen arteko gerra zela eta.
(1)Titularra Julian Domingo Etxabarria zen, baina gaixorik zegoenez Julian Luko abokatuak ziharduen ordeko gisa. Etxabarria apirilean hil zen eta maiatzaren 3tik Luko izendatu zuten kargurako.
(2) Jose Caixal, Karlos VII.ren armadako bikario apostolikoa izan zen.
(3) Bizente Manterola apaiz donostiarra, karlista, Gortetako diputatu izatera heldu zen 1869an. Karlos VII.ak gerrako bikario nagusi izendatu zuen 1874an. Bergaran bizi izan zen gerra amaitu arte.
(4) Mokadua (refacción) apaizen eskubide bat zen, hitzak dioen bezala, ahulezia saihestearren goiz erdian hartzen zuten janari eta edaria zirela eta. Badirudi oraingo kasuan salbuespena eskatzen zutela apaizek, kontsumitzen zuten ardoaren gaineko zerga ez ordaintzeko.
(5) Juan Martin Leiba Bernaola, “La emparedada del valle”ko Paula gizaxoaren anaia zen. Ikus: https://txemax3.blogspot.com/2018/06/paula-leiva-la-emparedada-aramaio-1851.html
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina