EUSKARA ARRASATEKO GIZARTEAN, HIRUROGEIETAN

Arrasateko Portaloia, 1960 inguruan

XX.aren  hirurogeietako Ikastolen mugimendura arte euskara arrotza izan zen herriko hezkuntza entramatuan. Hala ere, mendetan zehar euskara ez da guztiz baztertua izan herriko eskola eta irakaskintzako zentroetan. Garibayk berak XVI. mendean aldarrikatu egiten du gure hizkuntzaren presentzia, hori bai beti ere euskararen bitartez gaztelerara jauzi kualitatiboa eman ahal izateko.

XVI. mendetik nolabaiteko kezka azaltzen da agintari eta herriko zenbait pertsonengan, euskara espazio batzuetan presente egon dadin ... konbentzimendu handirik gabe. Erlijiosoek bazekiten euskararen bidez bakarrik hel zitezkeela arrasatear gizartearen bihotzeraino eta herritarren arimen salbazioa emango bazen derrigorrezkoa zen erlijioso euskaldunak bertan edukitzea. Abadeak, fraideak... portzentaje handiz euskaldunak ziren.

Oinarrizko hezkuntza orokorrerako, ordea, baldintza hark ez zuen horrenbeste indarrik. Bi arrazoirengatik: zubi eta kultura hizkuntza gaztelera zelako; eta herri xeheak kultura premiarik ez zuelako.

Horrela izan zen XX. mendea ondo sartua egon arte, abertzaletasunak euskal kontzientzia piztu zuenean.

Arrasateko lehen ikastola ireki zenean – Zentro Katolikoaren kide batzuen ekimenez- trumoietako kutxa ere zabaldu zen, eta gizarte zatitu eta ultrapolitizatu hartan ikastolaren gainean iriztu hilgarria erori zen, faxistak altxatu bezain laster.

Mondragón aldizkarian, 1964

Joxe Markiegi, Leonardo Guridi - biak Zentroko irakasleak eta gero lehen Ikastolakoak ere- fusilatu zituzten, ikastola bedeinkatu zuen Jose Joakin Arin parrokoarekin batera. Hiru apaiz haiek “Zeruko Argia” zeritzan euskal orritxoa argitaratzen bide zuten. Ez dut haren ale bat ere inon aurkitu. Baina izan zela diote kronika batzuek.

Gerra osteko lehen hamarkadetan, ordea, inori ez zitzaion geratu bide hartatik segitzeko gogorik. Frankisten hamarkadatako debekuarengatik euskara hezkuntza plan guztietatik kanpo geratu zen. Hala ere, 1960 inguruan halako mugimendu txikitxo bat hasi zen, euskararen suspertze lanetan. Bada albiste bat, 1964an, albiste huts bezala hona ekarri nahi dudana, izan ere inoiz ez dut idatzitakoa frogatu ahal izan. Ekintza Katolikoaren Zentrotik 1964an argitaratutako “Mondragón” aldizkaritxoan irakurtzen zen:

“Naigabez begiratzen bearrean gauden, bada, gure gazte eta zar artean, euskera zoragarri, polit eta aberats au baztartaz zijualako; bañan, badira oraindik gizaseme bikain eta jarduntsuak Arrasate ontan. Gizaseme oiek bein baño geiagotan bildu dira, eta lan gogoaz zerbait egin ere. Onela degu, Arrasaten, irakasle taldetxo batzuek gure mutiko artean; euren ikasle dira, “Concepcionistas” deritzaion ikastetxean mutil koskorrak eta beste berrogeikoren bat “Colegio San José”n…

Ikastetxe oneiri indar berezi bat emateko, Bazkun edo “Soziedade” bat sortzea gogoratu da Arrasaten “Sociedad Cultural Juan Carlos Guerra” hartu du izentzat…”

Jakina, goiko “mutiko artean” horretan neska-mutikoak irakurri behar da. San Jose ikastetxean euskarazko klaseak izaten ziren, Alvaro Beitia irakaslearekin, eta ikastetxeko zuzendaritzaren eraginez. Ni neroni izan nintzen ikastaro haietako ikaslea. Kontzezinoko ikastetxean ere, 1960 urtean ireki zen oinarrizko hezkuntza sistemarekin bat eginik, mojek atea ireki zioten euskarari.

Portaloia, 1960 inguruan

Baina zertan geratu zen Juan Carlos Guerra Bazkuna izeneko ekimen hura? Mondragón aldizkariaren artikuluak segitzen du euskararen aldeko apusturako proposamena eginez:

“Arrasate gure erri maite au, lantasunean biurri eta azterkatsua izan degu betik. Leendik ona, gure burdiñ-oletan jarraipen eta argirapen aundiagoak agertzen zaigu, eta argirapen eta jarraipen oiek, gure aurrerapenak indartzeko, samurtasuna ekarriko dizkigu. Aberri eta erriak zabal eta goratzeko aberastasuna bear da, eta aberastasun ori, ikastoletatik etorri bear du, noski. Gaztediak jarraipen bikaiñak bait ditu oraiñ, gure erri eta aberria goratzeko, bai, baiña atseden bat ere bear du gazte eta gizasemeak, eta atseden ori, zergatik ez Euskalerri onen bidez itzuli?”

Historiaurrekoa irudi daitekeen arren,

Arrasate, 1960

berrogeita hamazazpi urte bakarrik eman dira aldizkariaren aldarrikapen hartatik. Bakarrik diot, euskararen adina ehun urte baino luzeagoa baita eta mendetako osasun makalaren ostean,  azken mende erdian apurtxo bat besterik ez bada ere, badirudi gure hizkuntzaren osasunak hobera egin duela. Segi dezagun irakurtzen 1964ko aldizkaritxo hartan:

“Betik izan degu maite gure Ama, eta gure biotzetan betik eramango degu maitetasuna au, ez ote? Gure Euskalerri au, askok eta askok abestu duten bezala, gure begizko Ama degu; orregaitik Arrasateko gizaseme, gazte eta emakume guztiok Bazkun edo sociedade onen jarraipen eta gogotasunak indartu bear ditugu.

Erbestekoak gauz polit eta jatorrak aurkitzen ditu Euskalerrian eta asko dira emengo izkuntz, oitura, dantza, kirol eta folkloreen berri dabiltzanak. Asmo jarraikorrak ditu Bazkun onek oientzako ere. Azkenez, galdera edo gogoeta bat: Erbestekoak gauz jator eta gogozkoak aurkitzen bai ditu, nolan ez aurrerapen gogor eta beroenak Bazkun oneri Euskaldun deitzen geranok?”

Bazkun haren gaineko berri gehiagorik ez dut inon aurkitu. Gero ikastolen mugimendu egituratua etorri zen.

Argazkiak: JMVM