Arrasateko
“Sagasti Etxea” duguna “Etxezarreta” bezala ezagutzeko bidea Rafael Ariza
Etxezarreta (RAEtx) gizakumeak sendotu zuela esaten badut, ez naiz oso oker
ibiliko. Herriaren oroimen hurbileko arasetan aipatu gizon hori dago kokatua,
eta behin baino gehiagotan egokitu zait berari buruz idaztea, arrazoi
desberdinengatik. Baina RAEtx-en gain
idatzi dena – neure ekarpenak barne- nahiko zirriborrotsuak geratzen direla
aitortuko nuke, asko erreferentzia ez zehatzetan baitaude oinarrituta.
Gaurkoan, berriz, dokumentuei eman nahi diet aukera, “Sagasti Etxea”
Etxezarreta izatera ahalbidetu zuten pertsonaien gain apur bat gehiago
ezagutzeko. Pertsonaiak idatzi dut, bai, RAEtx-en aitak ere – Rafael Ariza
Espejo (RAE)- zer ikusirik izan baitzuen izenaren bilakaera horretan. Eta hain
zuzen, aitarengandik ekingo diot azalpenari.
 |
| Rafael Ariza Espejo |
Sevillako Ecija
hirian jaio zen RAE, 1826ko otsailaren 25ean, denbora hobeak ezagutu zituen
sendi batean. Osaba fraide batek bere babespean hartuta lehen ikasketak egin
zituen eta jaioterriko Herriaren Adiskideen Elkarte Ekonomikoan Filosofiako
lehen hiru urteak gainditu zituen. Gero Sevillara aldatu zen eta dendari bezala
botika batean lan egiten zuen bitartean Filosofia amaitu eta Medikuntzako ikasketei
ekin zien, karrera Cadizen amaitu bazuen ere, 1850ean. Ordurako klaseak ematen
zituen berak Fakultatean. Sevillan hasi
zen lanean mediku kirurgialari moduan. Homeopatiaren ezkutuetan egin zuen
murgil, baina aurki bide horri uko egin zion. Sevillako Unibertsitateko
Historia, Filosofia eta Medikuntza Moralaren katedradun izendatu zuten 1868an,
eta 1870ean Anatomia Orokorra eta Histologiaren katedrako titularra.
Europa zale
konbentzitua zen RAE, arrazoi desberdinengatik. Medikua bekoki zabaleko
pertsona zen, aurrerakoia eta Darwinen aldeko teoriak defendatzen zituen.
Bestalde, hizkuntzak menderatzen zituen. Eta ikasketa bidaiak egiten zituen
maiz, Europan ikusten zuenaz liluratuta itzultzen zelarik. Bere espezialitateko
pertsonalitaterik esanguratsuenekiko harreman aberatsa ehundu zuen 1862 eta
1871 bitartean. Halaber, RAEri buruz idatzi dutenek diotenez medikuak giza
jokaera eredugarria erakusten zuen berarengana jotzen zuten guztienganako. Eta
ondoko anekdota erabakigarria izango zen bere bizitzan.
Sevillako RAEren
lagun bat gaixotu egin zen eta Euskal Herrira etortzea aholkatu zion hark, hemengo
klimak onik egingo ziolakoan. Gaixoa ez zela onbideratzen ikusita lagunarengana
heldu zen RAE eta denboraldi bat egin zuen euskal lurretan. Zoritxarrez laguna
hil egin zen. Baina gertatu zen egonaldi hartan RAEk Bergarako neska bat
ezagutu zuela: Seberina Etxezarreta
Ibarzabal. Juan Frantzisko Etxezarreta Urkiola eta Natalia Ibarzabal Zabala
bikotearen alaba zaharra zen Seberina, 1843an jaioa, bost seme-alaben artean.
Seberina eta RAE 1871ko azaroan ezkondu ziren Bergarako Santa Marina elizan.
Ezkonberriek Sevillan jarri zuten euren etxea, nahiz eta denbora gutxirako
izango zen. Urte hartako abenduan Natalia Ibarzabal hil zen.
Agertu zaigu,
beraz, lehen aldiz Ariza abizena
Etxezarretarekin erlazionatuta. Hortik aurrerako istorioa are interesgarriagoa
da. Segi dezagun: Juan Frantzisko Etxezarreta abokatua
Arrasate-Oñati-Bergararekin muga egiten duen “Sagasti Etxea”ren jabea zen
1860tik. Eta Juan Francisco eta emaztearen heriotzaren ostean Seberina alabak
jaso zuen herentzian lur saila, 1877an. Ordurako bikotea Madrilen bizi zen.
Halaxe da; RAEk
hain interesgarritzat jotzen zituen bidai haietako batetik itzultzean Sevillako
katedretan eta, oro har, Sevillako Unibertsitatean metodologia esperimentala
ezarri nahi izan zuen diziplina esperimentaletan. Horrek krisia ekarri zuen,
garaiko heziketa sistemaren gaineko kritikatzat hartu baitzen. Eta horregatik
eta Seberinak Madrilgo giroa nahiago zuelako, espainiar hiriburu nagusira aldatu
zen bikotea, 1873an. Euren etxean histologiako
kabinete bat ireki zuen RAEk eta 1880 inguruan sortutako Printzesa Ospitaleko Ebakuntza Terapeutikoaren
Institutuan hasi zen lanean,
Otorrinolaringologiari buruzko zerbitzua bere bizkarrean hartuta, sorospen eta
irakaskintza arloetan. RAE izan zen estatuan laringoskopioa erabiltzen lehena,
eta testu espezializatuetan irakur daitekeenez, otorrinolaringologiaren
aitatzat hartzen da Ariza.
Ariza-Etxezarreta
senar emazteak maiz bisitatzen zuten “Sagasti Etxea” eta egokitzapen obrak egin
zituzten, batez ere etxean. Egonaldi haietako batean RAE, osasunez nahiko larri
zebilela, hil egin zen 1887ko urriaren 13an. (1) Elorregiko San Prudentzio elizan
izan ziren hileta elizkizunak, eta Etxezarreta sendiaren Bergarako hilobian ehortzi zuten.
Nazioarteko zenbait erakunde zientifikoren kidea zen
Rafael Ariza Espejo eta Isabel Katolikoaren Gurutzearekin ohoratu zuten bere
merituengatik; baita Carlos III.ren domina eta Benefizentziakoarekin ere.
========..=======
Hamahiru urte
zituen Rafael Ariza Etxezarretak (RAEtx) aitaren heriotzan. Madrilen jaioa,
Juan Frantzisko Etxezarreta aitonaren heriotzak (1877an) eta aitarenak sendiko gizona bihurtu zuten RAEtx. Madrilen ikasi
zuen Meatzetako Ingeniaritza, oso nota onekin, eta XIX.ren amaieran lanean
hasi zen, lehenik Madriletik bertatik. Espainia osoko meatze-ustiaketetarako
txosten eta ziurtagiriak prestatzen zituen. Baina XX.aren hasieran, 1901ean, suposatzen
dut behin Seberina ama hil ondoren, Arrasaten daukagu erroldatuta ingeniari gaztea,
eta “Sagasti Etxea”tik zuzenean prestatzen zizkien txostenak bezeroei.
 |
| Rafael Ariza Etxezarreta |
Bere karreran
urrats berri bat emanda, 1905erako Ogasun Ministerioaren goi kargua da RAEtx,
Lehergailuetako Ingeniari Ikuskatzaile Nagusi bezala agertzen baita. Horrek
Madrilera maiz joatea behartzen du baina Espainia osorako betebeharra zenez
gero Arrasate bilakatu zuen bere lanerako zentro neuralgikoa. 1905ean ere,
grisu eta meatzetako istripuak ikertzeko ministerioen arteko batzorde batean
ikusten dugu, eta horren ondorioz Europatik egin behar izan zituen bidai ugari,
kontinenteko teknika eta metodologiak ikasteko. Honako aipamena ere aurkitu dut
bidai haietako baten gainean, 1906koa:
“S.M. el Rey
(q.D.g) ha dispuesto que se nombre a los ingenieros de Minas D. Enrique Hauser
y D. Rafael Ariza, para que visiten las minas de Courriéres, en Francia, y las
de Westfalia, con objeto de estudiar y proponer los medios de organizar en las
explotaciones españolas los procedimientos de salvamento que hayan dado mejor
resultado”
Bidai haren
fruitu bezala, “Los aparatos respiratorios y los servicios de
salvamento en las minas de carbón” deritzan lana publikatu zuen Arizak 1907an.
Ogasun
Ministeriotik Sustapen Ministeriora, horixe izan zen hurrengo urrats
garrantzitsua RAEtx-en bizitza profesionalean. Eta lan eremu geografikoa, berak
gehien nahi zuen esparrura mugatu zen, izan ere Ingienari Buruzagi izendatu
zuten Araba, Bizkaia eta Nafarroako Meatze Barrutirako. Soldata, 12.000
pezeta urteko. Ordudanik askoz erosoago egin zezakeen lan “Sagasti Etxea”tik.
RAEtx-en txostenetatik
garai hartako meatze, harrobi, iturri eta ur mineralen gaineko informazioa
heldu zaigu, urtero prestatu eta bere nagusien onespenera aurkeztu beharreko
idazkien bidez. Adibide bezala jarri nahi dut 1924koa, Arrasateko harrobi bati
dagokionez:
“Mina
de San Antonio de Padua. De 15 Hectáreas, en Mondragón, explotada por las
Sociedad Iceta y Compañía. Aprovecha esta sociedad unas chirteras de hematites en
Campanzar, falda del monte Udala. Han trabajado 58 obreros para una producción
de 8.817´500 toneladas de hematites lavada, con una ley y media de 47 a 48% de
hierro, que al precio de nueve pesetas – coste a bocamina- representa un valor
de 79.357´500 pesetas. La producción el año anterior fue de 3.600 toneladas, es
decir 5.217´500 toneladas menos que el año actual; en cambio, el valor el año anterior
figura como 81.000 pesetas, o sea con menos de la mitad de producción y
1.642´50 pesetas más de valor que e laño actual. Pero esto es debido a que el
anterior daban como valor de la unidad el de 22´50 pesetas, es decir el valor
en venta del mineral, mientras que este año dan el valor de nueve pesetas, o
sea el coste a bocamina. Se deduce de lo expuesto que esta Sociedad ha mejorado
este año en producción y valor. El mineral lavado lo venden a los Altos Hornos
que la Unión Cerrajera posee en Vergara, y a la fábrica San Pedro de Araya, de
la Sociedad Ajuria y Urigoitia”
Datu gehiago
ematen ditu urte hartako bere txostenean Araba, Gipuzkoa eta Nafarroako meatze
barrutiari buruz. Deigarria gertatu zait Arrasate eta Aramaion 1924an ez zegoela
harrobi bat ere ikustea.
Aipatu behar da
RAEtx-ek Ramon Adan de Yarza Lekeition jaio baina Arrasaten bizi eta bertan 1917an hil
egin zen ingeniari ospetsua ezagutu zuela. Biak Meatzetako Ingeniariak ziren
eta geologian egin zuen lan, batez ere, Ramonek. Rafael Ariza Etxezarretaren idatzietan
Adan de Yarzaren ikerketen aipamena azaltzen da sarri.
RAEtx 1934ko
otsailaren 15ean hil zen. Biharamunean “La Voz de Guipúzcoa” egunkariak honako hau zekarren:
“En
Sagasti-Echea, la casa señorial de Mondragón, dejó ayer de existir, víctima de
traidora enfermedad, el prestigioso caballero don Rafael Ariza y Echezarreta,
figura eminente en la gran familia guipuzcoana, en la que estaba firmemente
arraigado. Era el finado Jefe del Distrito Minero de Guipúzcoa, Navarra y Alava,
cargo al que fue elevado por su gran prestigio profesional y por sus relevantes
condiciones. Y si en virtud de su profesión facultativa logró llegar a puesto
eminente, como ciudadano supo rodearse de los respetos y de las simpatías de
cuantos le trataron como amigo o como jefe. Con la muerte de don Rafael Ariza y
Echezarreta desaparece otra gran figura de Guipúzcoa”
Eta hementxe utzi
nahi dut “Etxezarreta” naturgunearen jatorrian egon ziren bi Rafael Arizaren
deskribapen laburra. Euren biografia eta lanetan sakondu guraz gero bada nondik
heldu, eta ziur nago oraindik askoz hobeto ezagutu genezakeela, denon onerako, bi
gizakume berezi horien aldarrikapena egin beharko genukeelakoan bainago.Bego hor, beraz, erronka.
(1) Hain zuzen, 137 urte geroago, 2019ko
urriaren 13an, Etxezarreta eremua publikoki ezagutzera eman zen , ekitaldi
ludiko batean.
Argazkiak: JMVM
RAFAEL ARIZA ESPEJOren idazkiak (2)
MEDIKUNTZA
LITERATURARI BURUZ
“Conceptos
sobre la vida”,
discurso leído en la sesión inaugural de la Facultad de Medicina de Sevilla el
1 de diciembre de 1869.
“La teoría
celular ante la noción de la fuerza”
(La Época Médica de Sevilla 1872)
“Juicio crítico
de Hipócrates”,
conferencia en el Colegio Médico de Sevilla en 1872.
“Causas que
detienen y paralizan los progresos de la homeopatía en estos últimos años”; comunicación leída en el Congreso
Internacional de Homeopatía, celebrado en París, Agosto de 1878. “¿Qué es la
homeopatía?”
“La panacea
del eclecticismo”,
publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1876.
“Eclécticos
antes que científicos”
publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1876
“La revista
de medicina dosimétrica”,
publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1879.
“La medición
sustitutiva”, tesis
del Doctorado, febrero de 1870, Sevilla.
“Escuelas histológicas francesas y alemanas” Discurso
de gracias al recibir la investidura de doctor.
HISTOLOGIA ARRUNTA
ETA PATOLOGIKOARI BURUZ
“Tratado de anatomía General”, publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1873
“Tratado elemental de
Histología normal y patológica”,
publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1879
“Manual de microquinea
clínica”, publicado en El Anfiteatro
Anatómico Español, 1876
“La membrana caduca”, publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1875
“Tumores de la mama”, publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1877
“Depósitos urinarios”, publicado en La Época Médica, 1872.
“Una concreción uterina”, publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1877
“Nuevos puntos de vista en
la Histología del linfosarcoma”,
publicado en El Anfiteatro Anatómico Español, 1877.
LARINGEKO GAIXOTASUNEI BURUZ
“Concepto racional de las
especialidades”; Introducción al
curso de Laringología y Otología, curso 1882/83, El Siglo Médico, 1882.
“Las especialidades en
medicina”, Introducción al curso de
Laringología y Otología, curso 1882/83, El Siglo Médico, 1882.
“Técnica laringoscópica”, curso de Laringología, Instituto de Terapéutica,
1881/82.
“Imperfecciones de la
laringoscópica y medios para corregirlas”,
El Siglo Médico 1885
“La cocaína en los
reconocimientos de garganta”, Anales
de Otología y Laringología, 1885.
“Memoria sobre laringopatía”, leída en la segunda sesión inaugural de la Sociedad
Anatómica Española, en septiembre de 1875.
“Laringismos gástricos”, Siglo Médico, 1881.
“De las parálisis laríngeas
frustradas”; trabajo leído en la
Sociedad Española de Laringología, Otología y Rinología, 1885.
“Parálisis de las cuerdas
vocales”, Siglo Médico 1882.
“Parálisis de la faringe y
de la laringe, diftéricas e histéricas. Paresias de las cuerdas. Oblicuidad
inestable de la glotis”, curso
1885/86.
“Parálisis de la cuerda
vocal izquierda”; El Anfiteatro
Anatómico Español, 1879.
“La parálisis de los
músculos crito-aritenoídeos posteriores considerada como signo diagnóstico de
gravísimas enfermedades extralaríngeas”;
Instituto de Terapéutica Operatoria del Hospital de la Princesa, año de 1884.
“Grupo de parálisis
laríngeas”, curso 1881/82.
“Pólipos laríngeos”, El Siglo Médico, 1886.
“Diagnóstico
entre las úlceras laríngeas simples, tuberculosas, sifilíticas y cancerosas,
fundado en sus caracteres objetivos”;
actas del Congreso Internacional de Sevilla, 1882.
“Laringopatías
discrásicas”;
Instituto de Terapéutica Operatoria del Hospital de la Princesa, 1885.
“Laringopatía
micósica y tuberculosa”;
Anfiteatro Anatómico Español, 1885.
“Enfermedades
de la faringe y de las fosas nasales”, Anales de Otología y Laringología, 1886.
“Introducción al curso de
Laringología y Otología”; El Siglo
Médico 1885.
“Utilidad
de la polioscopia en la extracción de cuerpos extraños”; La
Época Médica, 1872.
(2) "RAFAEL ARIZA ESPEJO, UNO DE LOS MAS FAMOSOS MEDICOS ESPAÑOLES DEL SIGLO XIX, NACIDO EN LA CIUDAD DE ECIJA". Enero 2019. Ramón Freire Gálvez
RAFAEL ARIZA ETXEZARRETAren idazki batzuk
“Los aparatos respiratorios y los servicios de
salvamento en las minas de carbón” Sustapen Ministerioa (1907)
“Las
concesiones de petróleo”
(Estadística Minera. 1923),
“Estudio de yacimientos de lignito de la
provincia” (Boletín Oficial de Minas y Metalurgia. 29 zenbakia)
"Las
concesiones de petróleo. Sondeo de Fuenterrabía” (Estadística Minera.1923) “Las
aguas mineralizadas de Guipúzcoa” (Estadística Minera.1925)
“Canteras de
Guipúzcoa” (Estadística Minera.1926)
ARIZA-ETXEZARRETA-SAGASTI ETXEA
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina