 |
| Sagasti Etxea. Aurrekaldea. 1978an |
Musakola aldeko “Sagasti-etxea” zeritzan etxea Etxezarreta izenarekin ere ezagutu
genuen. Istorio ugari kontatzen dira etxalde honen gain eta errealitatetik
legendara urrats txikia besterik ez denez gero apuntetxo batzuk ekarri nahi
ditut hona, etxe horren iraganeko gune zentrala bederen finka dezagun.
Jose Luis Ormaetxeak “Arrasateko Toponimia”
bere liburuan baserri honen gaineko lehen erreferentzia 1773an datatzen du.
Beraz, ez da hain zaharra. Baina Arrasateko gizarte-bizitzarekin etxaldeak
izandako garrantzia XIX.aren bigarren erdialdean hasi zen eta hirurogeita
hamabost urteko historia interesgarria eskaini zuen, hain zuzen bertan bizi
izan zen azken jabearen heriotza gertatu arte. Goazen, baina, etxe honen nondik
norakoak azaltzen.
 |
| Rafael Ariza Espejo |
Sagasti-etxean bizi izan zen azken jabea
Rafael Ariza Etxezarreta izan genuen, Madrilen jaioa 1874an. Gurasoak izen
bereko mediku andaluziarra eta Severina Etxezarreta Ibarzabal bergararra izan
ziren. Meatzetako Ingeniaritza ikasi zuen. Zenbait
enpresatako administrazio kontseilu kidea izan genuen, besteak beste “Mendia
S.A. Papelera del Urumea” eta Irurako “Echezarreta, G. Mendia y Cia. S.L”
izenekoetan.
Oso gizon ezaguna izan zen Arrasaten Rafael eta herriko gizarte
bizitzan inplikatu samarra izan genuen XX mendeko lehen herenean. Goi kulturako gizona genuen. Eta bere
bibliotekan milaka liburu gordetzen zituen. Joxe Letonak dioenez, beste
intelektual batzuen artean, Pio Barojak zenbaitzuetan erabili zuen biblioteka
hura bere lanetarako.
Kepa Oliden kazetari arrasatearrak etxezarretarrei
buruzko oso erreportaje zabala argitaratu zuen “Arrasate Press”en, 1994ko
maiatzaren 20an. Olidenek dioenez, Juan Frantzisko Etxezarreta Urkiola
Ormaiztegiko jatorriko Bergarako abokatuak erosi zuen 1860an Sagasti-Etxeko
lur sail zabala – 90 hektarea inguru. Hamaika urte geroago, abokatuaren alaba
Severina Etxezarreta Ibarzabalek jaso zuen herentzian lur eremu hura. Severina
Madrilen zegoen ezkonduta Rafael Ariza Espejo laringologo eta otologo
ospetsuarekin eta bi seme-alaba izan zituzten: Rafael, 1874an jaioa, eta
Severina, 1876an.
Diodan, aldi berean, Darwinen jarraitzaile
aurreratuenetakoa izan zela Ariza Espejo Espainiako Antropologia Elkartean. Eta
giza-arrazen gaineko bere lanak oso irakurriak izan ziren espainiar zirkulu
espezializatuetan. Bere teorietako batean gizakia tarteko espezie baten
ondorioa izan zitekeela defendatzen zuen. Ariza Espejoren idaz-lanak haren
heriotzaren ostean bildu ziren “Escritos médicos del doctor don Rafael Ariz y
Espejo” liburuan, 1888an.
Ariza-Etxezarreta sendiak herentzia jaso zuenean,
ordura arte lanetarako eta inguruetako sagarrondoetako uzta biltzeko bakarrik
erabilitako etxaldea berriztatu egin zuen. Hori, Olidenek gogoratzen duen
moduan, garbi islatu zen sarbideko burdinazko atean: “Sagasti-Etxea. 1880” Eta
sendiak denboraldi luzeak ematen zituen etxe berrian. Horietako batean Ariza
Espejo hil zen, 1887ko urriaren 13an, Bergarako eliza agirian irakur
daitekeenez. Kepa Olidenen esanetan “Ariza
Espejoren pentsakera progresista eta liberalari ohore eginez – libre pentsadore
krausista sutsua zen- azken sakramentuak hartu gabe hil zen”
 |
| Rafael Ariza Etxezarreta |
Ama hil ondoren Rafael eta Severina Ariza
Etxezarreta anaia-arrebak herentzia jaso zutenean Arrasatera aldatu zuten
bizitokia. Eta orduantxe hasi zen, batez ere Rafaelen atxikimendu estua
Arrasateko gizartearekin. Oso esanguratsua da data hori, Biteri Fundazioaren
eskutik Arrasatera sasoi hartan beste gizon garrantzitsu bat iritsi baitzen:
Felix Arano. Bi pertsonaia horiek lagun handiak bihurtuko ziren denborarekin.
Rafael Ariza Etxezarretaren zaletasun handi bat
botanika zen eta horretan ere berebiziko indarrez ihardun zuen Arrasaten.
Olidenen aipatu erreportajean bada atal bat, “Mendia bizirik” elkarteak sinatua
eta bertan irakur daitekeenez Etxezarretako inguruetan hirurogeita hamar bat
zuhaitz espezie diferente katalogatu ziren.
Inoiz kontatu dut 1978an Sagasti-Etxea
bisitatzera gonbidatu nindutela. Oso zirrara handia egin zidan bisitak eta Arrasateko
bazter ezezagun bat bertatik bertara ikusteko aukera eman zidan. Eta, zer
esanik ez, etxe hartan bizi izan ziren gizon emakumeon estilo desberdin bat
azaldu zitzaidan.
 |
| Ariza Etxezarretaren oharrak Sagasti Etxeari buruz |
Bisita hartan liburu batzuk eskuetaratu
zizkidaten. Haietako bat Rafael Ariza Etxezarretaren esku izkribua da, “Coníferas”
izenekoa. Koadernoan, Arizaren grafiari eutsiz, “Sagastieche (Jardin/ Manzanal viejo/ Naguiturri/ Barrenaoste/ Saconandi,
alrededor del manzanal) Kataide (Arcocha, Arrue), Arzubi (Catelocua) Gaztandola
(Estiscorta)” bazterretan urtetan landatuko zituen arbolen gaineko
erreferentzia eta datuak ematen ditu. Daturik zaharrena 1909koa da. Eta Ariza
Etxezarretak argibideak jartzen ditu koadernoaren orrietan “sequoia
gigantea, pinnus excelsa, abies nordmanniana, cedrus atlantica, pinus laricio,
larix europea, cupressus macrocarpa, cephalotaxus fortunei” eta espezie gehiagoren
gain. Horregatik ere dakigu, 1909ko abenduaren 20an
 |
| Sagasti Etxeko planoa, Ariza Etxezarretak eskuz egina |
sei “chamaecyparis
lawsoniana” landatu zituela, Deba errekaren ondoan. Koadernoaren zortzigarren
orrialdean Arizaren eskuz eginiko planotxo bat da, eta landareak bere lur
eremuan multzoka jartzen zituela ikus daiteke.
Aipatu dut hasiera batean Etxezarretako etxaldea,
beste zereginen artean, sagarrondoetako uzta biltzeko erabiltzen zela.
Sagasti-Etxea izena arrazoi horretatik datorkio, jakina, eta Ariza Espejok eta
bere emazteak herentzia eskuratu orduko izen horrekin ezagutzen zen. Gauza da
sei urte zituela sasoi hartan Rafael Ariza Etxezarretak eta behin betiko
bizitzera Arrasatera iristean 28 urteko gaztea zen.
 |
| Rafael Arizaren liburu katalogatu bat |
Lehengo sagardo ekoizpenari heldu zion gogoz
Ariza Etxezarretak bere etxean eta sagardoa Arrasatetik kanpo saltzea
ahalbidetu zion teknika eta teoria bereganatu zuen Sagasti-Etxeko jabeak.
Badaukat liburu bat, Ignazio Gallastegik idatzia eta 1917an euskaraz
argitaratua, Rafael Arizaren liburutegitik eskaini zitzaidana: “Sagardotarako sagarrak”
du titulua eta bertan egile adituak sagastiak nola jarri eta zaindu behar diren
azaltzen du. Ariza Etxezarretak euskaraz ere hitz egiten
zuela gauza jakina da. Suposatzekoa da, halaber, ni sartu orduko ia-ia hutsik zegoen Etxezarretako
liburutegi erraldoi hartan liburu gehiago izango zirela botanika,
landare-zaintza eta zuhaitz espezien gain.
 |
| Arrosen gaineko beste liburu katalogatua |
Joxe Letona zenak ere Sagasti-Etxeko ugazabaren
gain idatzi zuen bere apunteetan:
“A
principios de siglo, con planos confeccionados por él mismo, convirtió el
caserío en una gran finca, dotándola de los adelantos más moderno sen cuanto a
forestal, ganadería, avicultura etc. Llamaba la atención entre los estudiosos
la cuadra para ganado considerada de lo mejorcito de Europa en cuanto a
instalaciones modernas. Hemos tenido ocasión de conocer dicha cuadra hace muy
pocos años y aún seguía siendo de lo mejor. Obtuvo muchos premio sen concursos
de ganado de raza Pirenáica y Suiza. Colocaba a cada vaca premiada su
correspondiente placa en el establo”
Bere aldetik Kepa Olidenek zehazkizun gehiago
ematen ditu, Lutxi eta Juanita Sagasti-Etxeko neskame izandakoen ahotik
jasoak, nonbait:
“Sagasti-Etxeak
hainbat hobekuntza ezagutu zituen bere garaian: ur instalazio eta komunak
 |
| Sagasti Etxeko sotoa, sagardotarako kupelekin. 1978 |
berak
(Ariza Etxezarreta jaunak) diseinatuak omen ziren eta etxetik kanpo ere makina
bat proiektu antolatu eta burutu zituen. Harrigarriena, dudarik gabe, bere
etxeko terrenoen erditik pasatzera zihoan trenbidearen desbiderapena litzateke.
1918 aldera heldu zen lehen aldiz trena Arrasatera. Bere terrenoetatik pasa
behar zuenez, Rafaelek zati horri zegozkion planoak hartu eta zuzendu eta
egokitu egin zituen trenbidea erreka-bazterrera bidaliz. Horretaz gain,
Rafaelek makina bat kamino eta ubide eraiki zuen bere basoetan”
Oso interesgarria
gertatzen da ondoko beste aipamen hau ere, Letonak deskribatu duen kortaren
gaia osatzen duena. Nik ere ezagutu nuen 1978an korta hura eta nire egiten
ditut bai Joxe eta baita Keparen hitzak.
“Hil baino piska bat lehenago burututako proiektu hau
(korta) oraindik ere miresgarria da ikuslearentzat. Adibide bezala, esan behar
barrualdea guztiz baldosa txuriz egina zela eta ganaduek, askaren ordez, ur
korrientea zutela edateko. Ganadu bakoitzak iturri bat zeukan eta muturrarekin
zapaldu ahala urak irteten zuen. Zabor eta lastoaren ekarri-eramanak,
zintzilikaturiko bagoneta baten bitartez egiten ziren. Askoren esanetan,
Etxezarretako ganadua inguruetako baserritar gehientsuenak baino hobeto bizi
zen”
Esandakoaren arabera, Rafael Ariza Etxezarreta
oso gizon kultua izan zen. Hurrengo kapitulu batean segituko dugu pertsonaia
honekin.
Sail honen beste artikuluak:
Argazkiak: Josemari Velez de Mendizabal, Kepa Oliden (Rafael Ariza Etxezarretarena)
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina