ANTONIO PAGOAGA ZALDUN EUSKALTZALE ARRASATEARRA

Antonio Pagoaga, 1929an

Jose Antonio Paguaga Alquiver. Horrela dago erregistratuta Santurtziko parrokian, Bizkaiko hiri hartan jaio baitzen Arrasateko Aranguren baserrian sustraiak zituen eta Arrasateko hiri-eszenategian XX.aren lehen erdian ospetsu egingo zen Antonio Pagoaga Makibar.  1886ko urtarrilaren 13an munduratu zen, aita Frantzisko Pagoaga Otaduy arrasatearra eta ama Maria Hermenegilda Alkibar Mardaras (1) durangarra izan zituela. Itxura guztien arabera, Frantziskok baserritik kanpoko zeruak hautatu behar izan zituen – hirugarrena zen bost anaien artean- eta Santurtzi eta Portugaleten bizi izan zen. Gero ikusiko dugun bezala,  bigarren karlistadan aritu zen, Carlos VII.aren alde.

Gauza da Frantziskori ez bide zitzaizkiola Bizkai aldean gauzak berak espero bezain ongi eta jaioterrira itzuli zela, Antonio artean haur bat zela. Herriko eskolan aritu ondoren, lanean hasi zen Vergarajauregui, Resusta y Cia. enpresan, 1906tik aurrera Unión Cerrajera izango zena. Eta Antonio Pagoaga azken enpresa horretan jubilatu zen, iragan mendearen berrogeita hamarretako erdialdean. Pertsonaia ezaguna izan genuen, atezain beharretan ihardun baitzuen urte luzez enpresaren bulegoetako sarrera nagusian. "Pajarito" gaitzizenarekin ezagutzen genuen.

Antonio Pagoaga, aitaren gogotik elikatua, karlista izan zen, goitik behera. Bere ibilbide politikoan udal zinegotzi bezala ere aritu zen. Errepublika sortu zeneko udal korporazioan, adibidez, Pagoaga zen lau tradizionalistetako bat. Franco jeneralak errepublikaren kontra 1936an matxinatu ostean, Arrasaten izandako lehen mugimenduetan Pagoaga beste karlista batzuekin atxilotu zuten eta Arratera eraman zuten preso errepublika zaleek. Gerra guztietan bezala, eta 1936ko hura ez zen inongo salbuespenik izan, herriko eskuina, ezkerra eta zentroa, bakoitzak bere eguzkira eraman nahi izan zuen “arrazoia”ren zutabea eta, horrela, garai hartako itzala ere desberdina gertatu zen.

Baina gaurko honetan gerra aurreko Pagoagari heldu nahi diot, gain giroki bada ere. Pagoaga mitinetako izarra eta baita euskaltzalea ere. Aipamen laudagarria eskaini zion 1930eko abenduaren 26an “El Cruzado español” Madrileko egunkariak, arrasatearraren ordura arteko ibilaldia laburbiltzen duena:

“¿Quién que de legitimista se precie no conoce ya, si no personalmente, a lo menos por referencias laudatorias, a este elocuente e infatigable propagandista de Mondragón? Nacido en modesto hogar, consagrado al trabajo que honra y dignifica; dotado por el Cielo de clara inteligencia, de imaginación vivaz y fluida palabra, rinde culto fervoroso a las doctrinas y a los anhelos de la Causa de la Tradición nacional.

Jaime I de Borbón, erregegai karlista

Activo, impulsado por su amor sin límites a los santos Ideales, leal hasta el sacrificio a su Caudillo y a su Bandera, ha sabido electrizar, con la magia de su verbo  el enardecimiento de sus cálidos entusiasmos, a numerosos auditorios en mitines, en veladas, en conferencias y en muchas otras manifestaciones de la propaganda genuinamente tradicionalista, poniendo a contribución de sus convicciones, hondamente sentidas y abnegadamente profesadas, su pleno dominio del venerando idioma de Euskal Erria.

Sus paisanos que reconcen y admiran su encendido celo de apóstol de la Causa, ansían para él, como testimonio público a sus relevantes servicios y méritos sobresalientes, la Cruz de Caballero de la Legitimidad proscripta. EL CRUZADO ESPAÑOL acoge, con todos sus fervores, esta generosa idea y confía en que hallará eco propicio en el corazón magnánimo de nuestro amadísimo Caudillo” 

Caudillo hura, noski, Jaime de Borbon erregegai karlista zen, bere aita Carlos VII.aren eskutik

tronurako zaletasuna heredatu zuena. Legitimistatzat zeukaten euren buruak, jatorrian Isabel II.aren kontra azaldu zutenek. Jaime de Borbon 1931an hil zen baina lehenago Antonio Pagoaga Legimitateko Zaldunaren Gurutzearekin sariztatu zuen. 1930eko urriaren 15ean izenpetu zuen borboi erbesteratuak arrasatearrarentzako ohorea. "El Cruzado Español" egunkariak horren berri ematen zuen azaroaren 11ko edizioan. Beraz, Pagoaga Zaldun tituluaren jabea zen; hori bai, kanpoko -proscripto- sekulan koroatuko ez zen erregegai batek sariztatua.

Antonio Pagoaga 1950ean

Nire apunteen arabera eta horrela ere utzi nuen idatzita blog honetan artikulu batean,

1927ko irailaren 3 eta 4an Arrasaten ospatutako Euskararen Egunari buruz. Bigarren egunean Udaletxera bildu ziren euskarazko argitalpenen ordezkariak, eta bileran garaiko aldizkari eta egunkari euskaldunei laguntzeko neurri batzuk hartu ziren. Han egon ziren, Juan Bautista Eguskitza (Jaungoiko Zale) Ander Arzelus (Argia), Jorge Agirre (Jesusen Biotzaren Deya) Fermin Irigaray (Zeruko Argia) Besteak beste, urtean behin Euskal Prentsaren Eguna antolatzea erabaki zen.  Hori eta beste ideia batzuk aurrera eraman ahal izateko, elkarte bat sortzea ere deliberatu zen: "Euskeraren Adizkideak", Eusko Ikaskuntzaren adar bat bezala funtzionatuko zena. Batzordekideak ere izendatu ziren: Arzelus, Linazasoro, Urreta, Labayen eta Antonio Pagoaga. Arrasatearra goi mailako euskaltzalerekin ikus genezakeen.

“Euskeraren Adizkideak” sortu eta handik gutxira, 1927ko abenduan, Antonio Pagoagak parte hartu zuen Iruñeko Gaztedi Jaimistak antolatutako literatura lehiaketa batean eta irabazle gertatu zen, euskal abesti eta bertsoen arloan. Zoritxarrez, ez dut idazlan haien arrastorik lortu ahal izan.

Euskara zuen Pagoagak bere lanabesa eta horregatik deitzen zuten tradizionalisten maila guztietako ekitaldietara. Mitin apalak baina baita goiko pertsonaiekin batera eskainitakoak. Horietako bat da, 1930eko irailaren 14an Jaime I. erregegaiaren alde  Azkoitian izan zen ekitaldia. Ideia bat egiteko, begira dezagun zeintzuk eseri ziren bazkariko presidentziako mahaian: Villoreseko Markesa eta Hormazaseko Markesa, Rodeznoko Kondea, Aranako Kondea, Montevillako Baroia, …eta Antonio Pagoaga. Eta hil haren 19ko “El Cruzado Español” egunkariak ekitaldiaren berri ematen du. Pagoagari eskainitako tartetxoan zioen Madrileko kazetariak:

“Su presencia en la tribuna es saludada con entusiastas vivas y aplausos. Hecho el silencio comienza este orador vasco, este obrero jaimista de Mondragón, su elocuente discurso en el idioma vascuence. Por los ademanes, por la expresión de su rostro y por las constantes interrupciones suponemos, adivinamos – ya que desgraciadamente no entendemos la lengua vascuence- que es elocuente su discurso. Un amigo generoso nos lo va traduciendo y nos dice que fustiga grandemente a los liberales, a los mestizos que nos persiguen por nuestros consecuentes ideales y proclama que nuestra bandera debemos conservarla pura, inmaculada, no dando al enemigo ni el más leve trato de favor en el sentido doctrinal; que no debemos preocuparnos en si somos pocos o muchos, puesto que a lo que debemos aspirar es a que los jaimistas lo seamos de veras, sin mezcla de liberalismo ninguno, para poder tremolar esa limpia Bandera.

Durante su fogosa peroración fue constantemente aplaudido, y al terminar, cuando aún se oían los fuertes aplausos, una nota simpática, llena de emoción, vino a coronar el final del discurso. Por el rostro de un viejecito ciego, que luce en su solapa la medalla de los Veteranos, resbalan lágrimas. ¡Es… el padre de Pagoaga!

Gipuzkoa, Bizkaia, Nafarroa eta Araban aritu zen Pagoaga bere hitzaldiak eskaintzen, beti euskaraz. Ez zen beti gai politikoa izan eta, beste adibide bat jartzearren, diodan 1929ko uztailaren 7an, Arabako Eusko Ikaskuntzaren baitan sortutako “Baraibar”  taldeko euskaltzaleekin aritu zela Leintz Gatzagan. Horretaz idatzi nuen “Odon Apraiz” (2010) nire liburuan, baina gaur “El Heraldo Alavés” egunkariaren uztaileko 8ko kronikara jo nahi dut. Honela zioen “Las fiestas vascas de Salinas de Léniz” titulupean: 

UCEMeko lankideekin

“Acto de propaganda euskérica. Reunidos en la campa y siguiendo programa conocido, don Juan de Unzalu hizo uso de la palabra para presentar al orador euskeldun Sr. Pagoaga, quien con verbo cálido y en el idioma de Aitor, hizo el panegirico del vascuence recomendando su uso… A continuación habló don Odón Apraiz... Fueron aplaudidísimos los oradores y allí mismo, en vista del éxito alcanzado, se habló de organizar actos de propaganda del euskera por diversas poblaciones del País” 

Eta handik urriaren 13an, igandez, Arabako Legution beste jai bat antolatu zuten baraibar kideek. "Argia" euskal kazetak honela jasotzen zuen Pagoagaren parte hartzea, hilaren 20ko edizioan, arrasatearra Pagoaga Andoni bezala aurkeztu ondoren: 

“Pagoaga jaunak euskera geure amaren goralpenak egin zituen. Ain ederto egin ebazan! Ain ederto! Naikoa izango da esatea itzaldian iru lau bider txalotua izan zala, eta sarri sarri “gora euskera” yenteari erazo eutsela. 

Pagoagaren euskararenganako atxikimendua erakusten digun beste adibide bat emango dut jarraian. Errepublika aldarrikatzera eraman zuten 1931ko apirilaren 12ko hauteskundeetan Antonio Pagoaga ere atera zen herriko zinegotzi. Indar berriz ekin zion korporazio berriak agintaldiari eta maiatzaren 4ko batzar arruntean, Bonifazio Zubialdea herriko pregoilariak bere soldatan 0´25 pezetako hobekuntza eskatu zuen pregoiko. Alkateak – Eugenio Resusta Olañeta- ondo ikusi zuen, batez ere pregoia emateko tokiak aurrerantzean gehiago izango zirelako. Orduan, Pagoagak adierazi zuen pregoiak euskaraz eta gaztelaniaz izan beharko liratekeela. Baina alkateak ihardetsi zuen, horrek soldata hobekuntza larriagotzea besterik ez lukeela ekarriko. Eta horretan geratu zen Pagoagaren ahalegina, ez baitzion beste inork eskabidean lagundu.  

Azken horrekin amaiera eman nahi diot gaurko ekarpentxoari. Euskara ez da inoiz abertzaleen jabetza izan; hori garbi geratzen zaigu beste behin, kasu honetan Antonio Pagoaga karlistarekin. Euskara euskaltzaleona da, egunero-egunero bizitzaren manifestazio guztietan erakusten dutenona.

(1) Hermenegildaren aita eta aitona Alkibar bezala agertzen dira Durangoko bataio erregistroan. Zergatik eta nola bilakatu zen Makibar ezin dut esan.

Argazkiak: JMVM