martxoa 27, 2013

ARAMAIO, BECERRO DE BENGOAREN DESKRIBAPENEAN (3. 3tik)



Baraxuengo eliza

Gaurkoarekin amaitzen dut, zutabe honetan argitaratzen joan naizen Becerro de Bengoaren “Descripciones de Alava” (1880) idazkiaren aurkezpena. Hiru izan dira ekarpenak eta horietan ikusi ahal izan dugun bezala aramaioar jatorriko idazleak deskribapen ederra bilbatu zuen bere aurrekoen ibarrari buruz. Bidaiaren data 1868ko maiatzaren lehen hamarkadan kokatzen da.

Urte hartako maiatzaren 4, 5, 6 eta 7an arabar Batzar Nagusiak Aramaiora hurbildu ziren beren saioak egitera. Becerro de Bengoak ez zuen aukera galdu nahi izan eta bere adiskide Sotero Mantelirekin luzatu egin zuen Aramaioko egonaldia, ondoko lerroetan adierazten digun bezala:

Piñudiko muinoan zegoen gaztelu-dorrea
“Pasados los días de las Juntas, que se celebraron con ese ardiente entusiasmo popular y con esa sencillez con que los alaveses han sabido siempre practicar sus seculares y democráticas costumbres; terminadas las magníficas fiestas en honor del Cuerpo universal de la Provincia, reunido aquellos días en el valle en asamblea soberana: quedamos entregados por completo a nuestras excursiones, hechas en compañía de los amigos, nuestros incomparables cicerones. Fueron estas varias. Una a la anteiglesia de Barajuen, que aún conserva delante de la puerta de su iglesia el roble a cuya sombra se reunía el concejo general del valle para acordar lo más conveniente a su administración y representación. No queda resto alguno de la torre-castillo de los Múxicas, señores feudales de este valle, condes de Aramayona, que aprovechándose de la anarquía que en toda la nación reinaba en el siglo XV, y de los sangrientos bandos que asolaron a las provincias durante este tiempo, se atrevieron a imponer a los habitantes del valle hasta el derecho de que les entregasen a las mujeres más bellas, que el Conde señalara; castigando a los padres o hermanos que se resistían, con la pena de colgarles ahorcados de una almena de aquel asqueroso torreón.

Arexola auzoa eta goian Ipurtotz baserria
Bien es verdad que en tan calamitosos tiempos no hubo un solo pueblo en las provincias y en Castilla que no sufriese las bárbaras imposiciones de la poderosa nobleza, y  que las crónicas de todos ellos están plagadas de horribles detalles. Estos Múxicas pertenecían al bando Oñacino como los Butrones sus parientes de Vizcaya y tano en las peleas de Alcundia de Lejarra (1422) como en la de Mondragón, Zumárraga, Legazpia y San Millán, hasta bien avanzado el siglo, tomaron principal parte, causando grandes estragos en el país.

Don Pedro de Avendaño señor de Villarreal tomó Aramayona, ayudado por los vecinos en 1447, siendo después recobrada por los Múxicas. Protestó siempre Aramayona contra las infamias de su Conde y obtuvieron de los Reyes Católicos el que les enviase un juez que persiguiera tales crímenes y les devolviera su libertad. Así quedó acordado, y los aramayoneses entraron con su Hermandad a formar parte de la provincia de Alava, en el uso de sus libertades, exenciones y costumbres en 1489, cuando aún vivía en su castillo el tirano Juan Alonso de Música. Recuerdan los del valle la tradición referente a un caserío que está sobre los Baños, entre Aréjola y Echagüen, en el que una moza al ver que le iban a arrebatarla los del Conde, se embadurnó el rostro con la mezcla de la cocina que estaba preparando para los hombres que trabajaban en la era, y logró con su repugnante aspecto ahuyentar a los que la pretendían”

Etxaguen auzoa
Becerro de Bengoa marrazkilari ona zen –blog honetan bere artearen laginen bat argitaratu dut- eta bisitatzen zituzten bazterretako apunteak hartu zituen, gero bere artikulu mamitsuetan erabiliko zituenak.  Ondorengo lerroetan irakur daitekeen moduan, “Mazmela”ren etxean ere egon ziren, Arexolan. Gerbasio Ruiz de Mazmela zen, udal alkate ordea. Eta itxura denez, bazeukan arraintegi bat, tenkak hazteko.

“Hicimos otra caminata a Andra María y Aréjola, donde la casa de Mázmela nos obsequió con rico sagardua y tencas de su pesquera; otra a las inmediaciones de Amboto y otra a los caseríos del Camino de Santa Águeda. Cuando Manteli hubo tomado nota detenida de aquellos históricos lugares de Zalgogaray, Turrión, Amboto y su dama, dispusimos la vuelta a Vitoria, llevando con nosotros multitud de tradiciones del valle de las brujas. Cuando trasponíamos el bosque de Albinagoya versó la entretenida conversación sobre el valle aramayonés y sus patriarcales caseríos y sus sencillas costumbres y sobre la belleza de la calle y de las anteiglesias, como estación de verano y sobre el curioso folleto que acerca del hondo rincón vascongado podría escribirse. RICARDO BECERRO DE BENGOA”




Aurreko artikuluak:



http://txemax3.blogspot.com.es/2013/02/aramaio-becerro-de-bengoaren.html

martxoa 20, 2013

ASTE SANTUA ARRASATEN


Aste Santua Arrasaten, 1889an, Portaloian

Iristen ari zaizkigu Aste Santuko jaiak eta honez gero askok erreserbatuta daukate lurralde epelagoetako hoteleko gela, astebeteko oporraldia emateko irrikan. Beste asko, inoiz baino gehiago nonbait, denok dakizkigun arrazoiak tarteko, herrian bertan geratuko dira. “Hemen ere ongi ibil daiteke”  entzungo diegu batzuei, beren hitzetan konbentzimendu larregirik  ohartuko ez zaien arren.

Bada, egia da hemen ere ongi eman daitekeela oporretako atsedena eta gure inguruko bazterrak ezagutzeko aprobetxa dezakegula aukera. Aste Santua ez da duela ehun urtekoa, ezta mende erdikoa ere. Gizartearen bilakaera etengabeak usadio diferenteren agerpena dakar eta modak gero eta etereoagoak bihurtzen dira, laburragoak.  Erdi Aroko garaikoak irudi daitezkeen arren, XX. mendearen bigarren erdialdera arte Aste Santuko ospakizun erlijiosoek arrasatear guztien beta betetzen zuten. Aurreko mendeetan izan zen bezalaxe. Gaur egungo mentalitatearekin nekez uler daitekeena.

Hilobia, 1955ean
Aste Santuko arrasatear ospakizunetako ospea apala izan da. Herritarrentzat pentsatua modu xehean emateko,  ezer berezirik gabe. Prozesioak, monumentuak, elizetako bisitak … modu xumean eratzen ziren, nabarmenkeriarik gabe. Zertxobait idatzi nuen Aste Santuko giroaz “Nire haurtzaroko Arrasate” liburuan (1) Erramu Igandean ekiten zitzaion, San Joseperainoko prozesioarekin eta Berpizkundeko Igandeko mezak ematen zion amaiera aste osoko ekintzen zerrendari.

Xehetasun aipagarriak
Ostegun arratsaldeko prozesioa (lehen argazkia)  oihal ubel batek estaliriko gurutzearekin hasten zen. Atzean zihoazkion Vera Kruzeko Kofradiaren pendoia, San Bizente Ferreren irudia, Ortu Santuko irudia ehun laranja eta ereinotzeko adaxkekin, Kristoren zigorkatzea (katxoborratxuak) irudiak, Pilatosen “Ecce homo” irudia, Kristo gurutzearekin irudia, Kristo gurutzatua irudia, Oinazetako Ama Birjinaren irudia, eta horien artean tartekatuta arrasatear kofradia desberdinen banderak eta gidoiak. Horien guztien atzetik elizako abeslariak, alkatea eta zinegotziak, erretorea eta gainerako abadeak eta eliztarrak agertzen ziren. Ortu Santuko laranjak San Jose kofradiako bi maiordomok erosten zituzten eta prozesioa amaitzean herriko pobreen atean banatzen ziren.
 
Ostiral arratsaldeko prozesioan (bigarren argazkia) protagonismoa Hilobiaren irudiak hartzen zuen. 1923ra arte San Frantziskotik ateratzen zen. Behin hilobi berria egin ondoren San Juan Bataiatzaile eliza nagusitik irteten zen, eta Maalatik zehar Etxe Txikiak, Nafarroa eta Biteri Etorbideak gaindituta berriro Erdiko Kaletik parrokiaraino iristen zen. Musika Bandak laguntzen zuen hil-doinuak jotzen, eta baita Parrokiako Abesbatzak “Stabat Mater Dolorosa” eta “Atozte pekatariak” kantatuz. Hilobiaren kargu Arrosario Santuko kofradia zegoen.

Katxoborratxuak, 1955ean
Katxoborratxuak (hirugarren argazkia) 1747an egin zituen Juan Antonio Velez de Ontañón irudiegile ospetsuak. Udalak eta eliz-kabildoak osatutako batzorde batek 165 errealen truke itundu zuen artistarekin hiru piezatako enkargua. Kristo lotuta agertzen da, bi soldaduk –bata berdez margotuta, “Pipar”, eta bestea gorriz, “Tomate”) zigorkatzen duten bitartean. San Pedro kofradiari zegokion pauso honen ardura.

Karraka
Karrakak (laugarren argazkia) Aste Santu osoan gehien atsegin genituen uneetakoa karrakak jotzen zirenekoa izaten zen. Asteazken arratsaldean, elizan iluntasuna egin ostean –teniolak- haur eta gazteek karrakak eragiteari ekiten genion, zalaparta handia sortuz. Ezagutzen dut, teniolako iluntasunaz baliaturiz, kateorratz edo inperdibleekin emakumeen gonak lotu zituena. Horretaz jabetuta, Jose Luis Iñarra erretoreak hurrengorako gogoa kendu bide zion.

Monumentuetara bisitak ziren ostegun eta ostiral santuko beste ekintza bat. Eliza desberdinetan eraikitako monumentuetan oihal zuriz estaliriko gurutzea jartzen zen, bandeja batzuek inguratuta. Bisitak sendian egiten ziren normalean, eta arrosarioko estazio bat otoiztu ondoren limosna uzten zen. Gau-gurtzaileek osteguneko gaueko 10etan ekiten zioten otoitzari eta hurrengo goizaldera arteko zaintzari.


((1)    Jose Mari Uranga historialariari ere zor dizkiot datu batzuk.

martxoa 13, 2013

ASTE SANTUKO SERMOIAK ARAMAION, 1867an


Aste Santuko prozesioa Aramaion XX.an


Elizaren pisua nabarmena izan da mendetan gure gizartearen arlo askotan. Gaurko kasuak alderantzizko norabidea duela irudi daitekeen arren, funtsean elizaren maindire guztiz ahaltsua ikus daiteke prozesuan. Zaila zen bereiztea non amaitzen zen elizaren eskua eta non hasten zen gizarte zibilarena. Irakur dezagun 1867ko kasu bat. 

Aramaioko alkatea Juan Domingo Urduña zen urte hartan; alkate ordeak, berriz, Frantzisko Zabala eta Gerbasio Ruiz de Mazmela. Otsailaren 24an bilkura izan zen Udaletxean, eta gai zerrendan, besteak beste, urte hartako Aste Santuko sermoiak nork egin behar zituen erabaki behar zen. Gaia heldu zenean:

 “El segundo regidor D. Josef Domingo de Echave expuso que el Ayuntamiento debía disponer de proporcionar Predicador para los Sermones de Semana Santa, cuyos estipendios se pagan de los fondos comunes. El Sr. Alcalde Presidente dijo que no había más discusión; se levantó y salió del local diciendo que tenía que asistir a la Misa Conventual, en la que había predicación de la Bula de la Santa Cruzada” 


Alkatearen ateraldia ikusita, gainerako zinegotziek – ahoa bete hortz- gaiarekin  segitu zuten eta bigarren erregidoreak proposatu zuen Gerbasio Ruiz de Mazmelaren esku uztea sermolariaren hautaketa , eta  bi abaderi –Ozerin eta Iturzaeta  ezagunei- aldez aurreko betoa ipini zitzaien. Zinegotzi guztiak bat etorri ziren, lehen alkate ordearen salbuespenarekin.  Eta horrela geratu zen egun hartako bilera.

Martxoaren 10ean beste bilera bat izan zen. Aurreko akta irakurri ondoren, denok ontzat eman zuten alkatea ezik. Gai zerrendako azken gaia, berak bilkura amaitutzat eman ondoren onartu zela argudiatu  zuen. Eta eztabaida piztu zen:
Udaletxea
 “Se puso a discusión sobre si el Alcalde Presidente tenía facultades o no, sin la autorización de este Ayuntamiento, para proporcionar Predicador para los Sermones de Semana Santa y demás, que se costean de los fondos comunes. El Sr. Alcalde dijo que siendo costumbre que los Alcaldes proporcionan los Predicadores, estaba ya convenido con D. Bernabé de Ocerin, coadjutor de la villa de Ochandiano para los de Semana Santa. El primer teniente de alcalde expuso que el Ayuntamiento autoriza al Alcalde sin que pueda hacerlo sin dicho requisito. Y pidió que se le dé autorización siempre que el predicador sea diferente a los presbíteros Ocerin e Iturzaeta, pues aunque sean dignos predicadores dividen a los concejales en su preferencia. El regidor Manuel María Echevarria dijo que si viene otro distinto de los que dice el alcalde, no se pagará ningún gasto ni salario” 

Bistan zegoen ez zirela ados jartzen Aramaioko Udaletxean urte hartako Aste Santuko sermolariari zegokionez. Pedro Jose Lasaga zinegotziari, ordea, argitu egin zitzaion panorama bere burura honako ideia hau azaldu zenean: 

“Enviar al Gobernador de Ntra. Muy Noble Provincia las actas de la reunión anterior y la de hoy, para que en vista de ellas resuelva definitivamente si será el alcalde o el Ayuntamiento quien disponga de nombrar el predicador”

Gobernadoreak aztertu egin zuen auzia eta martxoaren 27an deliberatu zuen Udalari zegokiola sermolariaren hautaketa. Udalak, apirilaren 7ko bileran, agindu zien bi alkate ordeei lehen bai lehen aurkitzea sermoien kargu egingo zen abadea.  Hamar bat egun geratzen zitzaizkien. Sermoiak nork eman zituen ez dakigu, baina garbi dago urte hartan ez zirela Ozerin eta Iturzaeta balizko sermolarien artean egon.