urtarrila 30, 2013

ARAMAIO, BECERRO DE BENGOAREN DESKRIBAPENEAN



Albinako urtegia
Ricardo Becerro de Bengoak 1880an idatzi eta argitaratu gabeko liburu bat utzi zuen, “Descripciones de Alava” tituluarekin. Urte batzuk geroago, Gasteizko Ateneok bere aldizkarian eman zuen ezagutzera zenbait ekarpenetan liburuaren edukia. Deskribapena, Becerro de Bengoak Aramaiora eginiko bidai bati dagokiona da. Gaurko honetan, Ateneoaren agerkarian 1918ko urtarrilean azaldutakoaren lehen zatia aldatzen dut hona.

 Becerro de Bengoak Sotero Manteli gasteiztar inprimatzailearekin egin zuen bidaia. Noiz? Becerro de Bengoaren testuan irakurtzen da, Albina ondoko Marixeka baselizan topo egin zutela Ruiz de Mazmela zinegotziarekin, hain zuzen Diputatu Nagusiari itxoiten ari zitzaiona aramaixoarron izenean ongi etorri egiteko. Zer zela-eta? Zertara zihoan arabar lehen agintaria Aramaiora? Jakina den bezala, Arabako Batzar Nagusiak urtean behin Gasteiztik kanpo egiten ziren eta 1868an Aramaion burutu ziren. Konkretuki, urte hartako maiatzaren 4, 5, 6 eta 7an bildu ziren Aramaiora arabar pertsonalitate politiko hautatuak. Goazen, beraz, idazkiaren lehen zatiarekin:

Marixeka baseliza
“Más allá de Villarreal la carretera bifurca. Tomamos la dirección de la derecha para empezar a subir el monte de Albina,  a través de cuya espesura se abrió la hermosa calzada que conduce al valle. Bien pronto se cierra el horizonte; los árboles ocupan todo el paisaje; interminables masas de espino álbar, los robles y algunas hayas llenan el espacio. A mitad de camino llegamos a la caseta del peón caminero, inmediata a la ermita de la Virgen de Mariaca, tipo de las ermitas del país. Una ancha tejavana sostenida por gruesos maderos-pilastras forman el pórtico, desde el cual se distingue el interior. La puerta está cerrada, pero una gran verja formada de balaustres torneados y teñidos de rojo que se eleva desde un pequeño zócalo de piedra permite orar ante la imagen y dejar en el templo una limosna. No hay nave, ni ventanas, ni ábside; las ermitas vascongadas, en especial las de las montañas para adelante son originales, típicas, sin ningún tipo de semejanza con las del llano y con las castellanas.

En el centro de aquel hermoso bosque de Albina encontramos a nuestros amigos de Aramayona, que habían elevado un arco magnífico, y que en compañía de una docena de preciosas nescatillas vestidas de blanco y de otros tanto jóvenes, aguardaban la llegada de los Procuradores. Hicimos con ellos un alto delicioso, les escribí el pequeño discurso de salutación que el regidor Ruiz de Mázmela había de pronunciar al avistarse con el Diputado general, tomamos un ligero “tente en pié” y pocos minutos después al avocar al alto de Cruceta, mi compañero Manteli, viéndose sobre el pintoresco valle tantas veces soñado por él, lanzó un grito de alegría y ordenó al cochero que se detuviera”

Sotero Manteli Gasteizen jaio zen 1820an eta garaiko euskaltzalerik ospetsuenetakoa izan genuen. Euskal kulturaren dibulgazioan lan egin zuen, bere irarkolan inprimatutako liburuak oso ezagunak izan zirelarik. Mantelik ere liburu batzuk idatzi zituen eta horietako bat La Dama de Amboto” izan zen, Gasteizen 1869an argitaratua. Becerro de Bengoak ondoko lerroetan dioenez, bidai hartan apunte ugari hartu zituen Mantelik

Anboto Untzellatik
 “Es efectivamente deliciosa la sorprendente vista que ofrece aquel hondo valle, situado en la unión de Alava, Guipúzcoa y Vizcaya. El horizonte está limitado al poniente, por las cimas del Aranguio y por los picos de Echagüen y Santa Cruz; al norte por la famosa peña de Amboto y las alturas de Larrazabal, y al oriente por los montes donde se asientan Barajen, Uncella y Ascoaga. Desde estas montañas descienden rápidas pendientes cubiertas de castaños, nogales y tierras de labor, y salpicadas de multitud de hermosos caseríos y de varios pueblecitos llamados aquí anteiglesias. Todas las bajadas concurren en la cuenta de dos riachuelos, en cuyas orillas se distingue la población principal, Ibarra, centro y cabeza de todo el valle de Aramayona. Parece éste el molde de las altas peñas que le rodean, de modo que si las rocas de Amboto y Echagüen quisieran esconderse y dejar el plano de Albina unido con el de Larrazabal, bastaría que cayendo de cabeza se sepultaran en aquella hondonada, mostrando sus anchas bases al descubierto.

- He aquí- dije a mi compañero, los detalles de este magnífico cuadro, que has escogido como escenario de tu leyenda vascongada. Allí está Amboto cuya desnuda frente caliza gris, verdadera atalaya de esta formación cretácea, como la de Udala, se eleva a 1361 metros sobre el nivel del mar. En su masa guarda por esta parte filones de blenda y de galena y por la de Vizcaya yacimiento de siderosa y de piritas cobrizas, y en ambos lados terebrátulas fósiles. De aquel orificio que tiene su cara principal, sale de vez en cuando lanzando chispas la famosa doña Urraca, según aseguran muchos viejos aramayoneses, aunque nadie lo cree. A la derecha sobre aquellos caseríos están, camino de Udala, los campos y monte de Larrazabal, donde las tres provincias tienen su vértice o punto de unión”

Sarritan komentatu dudan bezala, Ricardo Becerro de Bengoaren ama aramaioarra zen eta berak baieztatzen digu datu hori bere idazkian, jatorria Arriola auzoan zuela adieraziz.

Arriolako Bengoa
“En las arboledas de los caseríos que se cobijan al pie de la majestuosa peña, están las anteiglesias de Gánzaga y Echagüen y desde allí parte el camino de las soledades de Achin y Urquiola. Más abajo, en aquella especie de tiesto florido, bordado de vegetación, está la ermita de Andra María, donde los aramayoneses celebran su gran fiesta el 8 de Setiembre, comiendo todos juntos y formando uno de esos cuadros pintorescos, cuya descripción detallada te encantaría. Allí a lo lejos se alcanza a ver un caserío, cuya parte posterior da a lo más solitario del norte: llámase en vascuence Ipurdiotz, es decir “trasero frío”. A nuestra izquierda, detrás de esos montes está Olaeta, otra pequeña anteiglesia, como la que vemos al pie de esas peñas que es la de Aréjola: en ella, la parte que mira a Ibarra se llama Arriola, y su casa primera, la “de abajo” es Bengoa, el caserío de mis abuelos, y hacia este otro lado, esa blanca y grande que se divisa aislada es la de Leiva, antiguo solar del ilustre Martínez de Leiva, embajador de Alfonso XI y árbitro arreglador entre Vitoria y la Cofradía de Arriaga en 1332, caserío muy renombrado más tarde con la triste historia de La Emparedada. A nuestros pies se alza la torre esbelta de la anteiglesia de Uribarri y por delante de ella, ves cómo avanza entre los árboles la carretera vieja, que pasa por el pintoresco sitio de Gureya. La carretera nueva, más cómoda, toma a la derecha y da vista, a la parte de oriente, al otro lado del alto"

Bigarren artikulua:



Hirugarren artikulua:
 

urtarrila 23, 2013

ARRASATEKO INDUSTRIA, 1883an


Santa Ageda Bainutegia
Arrasateko industriaren historia noiz arte igotzen den esateko lehen arrasatearren garaietaraino iritsi beharko genukeela lasai asko esan daitekeen arren, egia borobila ere da Arrasate oso urruti geratu dela beti vox populi-ren zirkuituetatik. Arrasatetik mendetan erion den albiste-iturriko berriak ez dira gehienetan publiko orokorrera heldu. Eta horregatik ez da harrigarria, gaur ekarri nahi dudan kronikatxoa, duela 130 urte Miguel Madinabeitiak idatzia.

“El Eco de San Sebastián” egunkarian publikatu zuen 1883ko abuztuaren 29an ondoko artikulua eta bertan kronika egilea min agertzen da, bere ustez garrantzirik eman ez zaiolako Arrasateko industria eta ekonomiaren errealitateari. Madinabeitiaren izkribuari esker dakigu apurtxo bat gehiago une hartako egoeraz eta zehazkizun interesgarriak eskaintzen ditu, herriko industria-historia betetzen joateko. Irakur dezagun:

“Estoy tan acostumbrado a ver en periódicos, folletos, revistas y aun libros que al tratar del estado industrial y progresivo de Guipúzcoa se prescinde, por completo, de Mondragón, que un caso más de esta naturaleza debía tenerme sin cuidado, por aquello de que “lo que fuere sonará” o “la cuba de buen vino no necesita bandera” Pero como yo profeso singular cariño al periodismo, quisiera que el ilustrado redactor de El Imparcial que ha hecho un interesante bosquejo del fomento de este país en el Eco nº 35, me permitiera dar a su carta por vía de apéndice y con la mano menos maestra la última pincelada.

Si dicho señor no hubiera extendido su vuelo hasta Arechavaleta, pueblo distante 3 kilómetros de éste, yo no tenía para qué escribir; pero ya que habla de sus aguas sulfurosas y fábrica de fósforos,  séame permitido añadir que también tenemos aquí a Guesalibar, nombre genuinamente vascongado que quiere decir lugar de agua salada, termal o mineral (uratsa) agua sobre cuya bondad y calidad disputó Garibay en Lieja con los médicos de aquella ciudad el año 1571, y que hoy se conoce con el nombre de Santa Águeda, en donde, según dicen, el aseo y la mesa son de primo cartello (1)

Jarraian, aipatu gabe, Vergarajauregui, Resusta y Cia.ren gaineko aipamena egiten du. Horretaz apur bat bazekien Madinabeitiak, lantegi horretan egin baitzuen lan, udal idazkaritzaren kargurako hautatua izan aitzin. Interesgarria da Martzelino Alberdiri buruz dioena.

VRyCren tailerrak zirenak
“Tenemos una fábrica de cerrajería, montada con todos los adelantos modernos, donde se ocupan más de 300 operarios y se reparte cada quincena de diez a once mil pesetas, y otra fábrica más en pequeño del mismo arte. Tenemos, así bien, dos fábricas harineras donde pueden molerse sobre 80 hectolitros de harina diariamente; un horno de cementación de acero, resto de antiquísima y universal industria de este pueblo, y que su ingenioso dueño D. Marcelino Alberdi (2), a fuerza de ensayos ha conseguido preparar correaje para maquinaria que puede competir con el del extranjero, habiendo él mismo inventado una pasta de esmeril para pulimentar el hierro de que hasta ahora se proveían de Inglaterra los que lo necesitaban: objetos ambos que su autor se propuso presentar en la exposición regional de esa capital”




(1) Lehen mailakoa (lit. lehen kartelekoa)  
(2) Marzelino Alberdi Izagirre, 1849an jaioa

urtarrila 16, 2013

AUZO BIDEA, KULTURA BIDEA

Euskalgintzaren historia oso malkartsua izan da orain arte eta ez dut gehiegi arriskatzen horrela izaten jarraituko duela esaten badut. Euskarak ez du aldeko haizerik askotan jaso eta egin duenean ere gure hizkuntzarentzako laguntza birritan zuritu behar izan da, ahots kritiko zikiratzaileak isilarazteko. Eguneko egoerak zurrunbilo galantak eragin ditu euskal kulturaren baitan eta agente asko zulo ilunean erortzeko arriskua bizi izaten ari dira uneoro, orekari eustea ariketa ezina bihurtu zaielarik.

Arrasaten elkarte, talde eta erakunde kultural ugari ditugu, diziplina eta arlo desberdinetako premia eta zaletasunei eskainita. Herri bizi bat nahi duela izan erakutsi nahi duen beste edozeinetan bezalatsu. Ez gara diferenteak. Eta gabiltzan mugimendu honetan denak batzeko garela uste dudalako, iruditzen zait une kritikoetan are gehiago izan behar dugula kontuan elkarrekiko laguntza. Hemen ez dago inor soberan. Indar guztiak gutxi dira. Eta auzo lanean bideak iragangarriagoak ditugu.

Horregatik, Doke Antzerki Taldeak jakin zuenean Arrasateko Mondraberri hedabide digitalaren egoera ekonomikoa larria zela, bere eskutxoa luzatu nahi izan zion, berezko osasun txarretik ez zuela libratuko jakitun. Baina –behintzat- ordu ilunetako bidelagunak badituela ezagutarazi gura zion. Eta DATekin batera, Arrasateko beste talde batzuek ere hartu dute parte atxikimenduko ariketa horretan. Horra hor, Portaloi kultur elkartea, Txikitxu-Arrostaitz eta Lore Gazteak dantza taldeak eta Udalaxpe Txistulari Elkartea. Eta ziur nago, beste hainbatek ere parte hartuko zuen, auzo lanetarako eskua luzatzea eskatu izan balitzaie. 

Gaurko ekarpen espezial samar honetan bi bideo azaldu nahi ditut. Biak iragan igandean Arrasateko Amaia Antzokian burutu ekitaldiarekin lotuta. 

Lehen bideoa, DATk eskainitako antzezpenaren laburpena da.

http://www.youtube.com/watch?v=TjP1AKyV8mA 

Bigarrena, antzezpena amaitzean, Portaloi elkarteko kideekin eratutako abestaldiari dagokiona.
http://www.youtube.com/watch?v=rQ02Hx1vX18


Argazkia: Mondraberri

urtarrila 09, 2013

BENITO JAUREGUI, ARAMAIOKO LEHEN ALKATE ABERTZALEA




Goiko Errota baserria
Abertzaletasunaren historian Aramaioko jelkideen agerpenak hasiera-hasierakoak ditugu. Aramaioko Batzokiaren gaineko mendeurrenaz berriki argitaratu dudan liburuxkan diodan moduan, 1909rako pil-pilean zeuden herrian Sabino Aranaren ideiak, nahiz eta artean karlismoaren erroek tinko eusten zioten inmobilismoari. Hiru urte geroago, 1912, lehen Batzokia inauguratu zen eta handik errazagoa gertatu zitzaien abertzale aramaioarrei proselitismoaren lana eta egunetik egunera afiliatuen kopurua gorantz joan zen.

Atzerantz salto txiki bat egingo bagenu, XIXaren hondarretan aramaioarren artean zergarik gehien ordaintzen zutenen artean Jose Remigio Jauregi Etxebarria genuen, zerrendako seigarrena, hain zuzen. Jose Remigio izan zen,  Batzokira afiliatutakoen artean Aramaioko Udaletxean kargu izango zuen lehena: sindiko-orde aukeratu zuten 1902an. 

Jose Remigio "Goiko Errota"ko semea zen eta Claudia Uribarren-Iturrietarekin ezkondu zen. Benito semea eduki zuten, 1882ko apirilaren 3an.  Sei hilabete geroago ama hil zitzaion eta haurra “Olabetxo” baserriko sendiarekin hazi zen. Aita berriz ere ezkondu zen, Maria Luisa Urizarrekin eta lau seme-alaba izan zituzten: Roman, Esteban, Toribia eta Higinio.

Jose Remigio Aramaioko EAJren lehen afiliatuetakoa izan zen.  Aitaren enborreko ezpala bide zen Benito, 1916an udal hauteskundeetara aurkeztu baitzen, ordurako bera ere  EAJko kidea zela, eta zinegotzi hautatu zuten.


Benitoren anaia Esteban; Jon Ander eta Sabin Jauregi semeak eta Eskarne Zilaurren
Bi urte geroagoko hauteskundeetan,  salto kualitatibo garrantzitsua eman zen eta EAJko lau kide heldu ziren udal korporaziora. Benito Jauregi, Antonio Azkarate, Basilio Ormaetxea eta Bernardo Jauregi. Aramaioko udalari, legez, hamar zinegotzi zegozkion. Beraz, abertzaleak minorian zeuden.

1918ko lehen egunean aurreko botazioa egin zuten eta Benito Jauregik bost boto jaso zituen. Baina ez zitzaion nahikoa, udal legearen arabera alkateak gehiengo absolutua lortu behar baitzuen. Urtarrilaren 6an berriro bildu ziren zinegotziak botazioa errepikatzeko. Bigarrenean ere Jauregik aldeko bost paper jaso zituen, eta beraz gehiengo erlatiboz izendatu zuten. Hirugarren saio bat ere eman zen urtarrilaren 13an, azkena legearen arabera, eta emaitza berdintsua jaso zen. Horren ondorioz, alkatea eta lehen alkateordea Benito Jauregi Uribarren-Iturreta  eta Antonio Azkarate Zubizarreta izan ziren hautatuta. Beraz, Benito Jauregi dugu Aramaioko lehen alkate abertzalea. Bi urtez iraun zuen karguan.  Alkatetzaz gain, udal korporazioaren erabakiz eta aginduz ermandadeko biltzarkidea –prokuradorea- ere izan zen 1918ko urritik.


“Goiko Errota”ko maiorazkoa genuen Benito eta bertara ezkondu zen Elena Ibabe Urizarrekin, 1910ean. Bikoteak lau seme alaba izan zituen, Jose Leon, Miren Jaione, Jon Ander eta Sabin. Abertzaletasunaz batera sendi hartara euskaltzaletasuna ere sartu zen eta errotik loratu zen aurreneko erakuspenetatik. Euskaraz irakurtzen eta idazten ikasi zuten sendiko kideek, aurreko belaunaldikoek jakin izan zuten bezala. Horren testigantza iritsi zaigu, 1916ko Gabon egunean Benitoren arreba Toribiak Burgosen ikasten ari zen bere anaia Estebani bidalitako postalean. Arrebak nebari diotsa: 

“Neba maitia: Zorijonak asko opa deutzut zeure 21garren urteko egunerako eta ondo igaro dagizula anai eta lagunen artian. Artu egizu zorijonik-ekarren au zure arreba Jel´pian bijotzeti maite zaituen, Jauregi´ tar Toribe”


Edota Toribiak Benitoren alaba Miren Jaioneri 1916ko abuztuaren 22an Bilbotik igorritakoan. 

“Lobatxu laztana: zeure urtiagaz gomutaturik bidaltzen deutzut idaztazal au eta bedonen bitartez dirautzut urte askoan ezagutzeko izan zaizula egun eder au, zeure iseko maite Jauregi ´tar Toribe”



Euskaltzale talde bat Goiko Errotan, 1982an, jauregitarrekin
“Goiko Errota” baserria kultura arrago txiki bat izan zen eta belaunaldi desberdinek –baita gaur egungoak ere- harro aurkezten dituzte bertako artxiboa, oso dokumentu interesgarriek osatuta. Baserri hartan eman zuen 1914ko uda Odon Apraiz euskaltzale arabarrak eta bizi izan zen bitartean gogoratu zuen esperientzia eder hura.

EAJren lehen zatiketan, 1915ean, Benito Jauregi, Aramaioko jelkide gehienak bezala, Comunión Nacionalista Vasca-ra pasatu zen. Primo de Riveraren diktadurarekin alderdi politiko guztiak debekatuta geratu ziren eta 1930ra arte ez zen EAJ eta JELBATZaren arteko bat egitea eman. Benitok ez zuen hori ikusi, 1926an hil baitzen.


CNVren estatutuak
Benito Jauregik herriko lehen agintaritza izan zuen bitartean, ohiko kudeaketa gaiez gain udalak esku artean izandakorik nabarmenena, euskal askatasunen inguruan Euskal Herriko udaletxe askotan aldarrikatutakoa izan zen. Honela zioen, 1918ko urtarrilaren 20ean aurkeztu eta onartutako mozioa:

“Deber de vascos impone a los suscriptos el mantenimiento desde las Corporaciones públicas la protesta viva y latente contra cuantas disposiciones emanadas del Poder Central han mermado las atribuciones y derechos seculares innatos a la personalidad de los Municipios vascos. Si en todo momento debe encauzarse esa protesta, hoy que el sentimiento popular (está) más firmemente arraigado hacia la defensa de nuestras tradicionales derechos, encauza con las Diputaciones vascas la reclamación de una amplia autonomía que preste calor y vida a la obra de afianzamiento nacional, es ineludible elevar enérgica protesta a los Poderes públicos por la conculcación de las libertades vascas, dictada en la disposición del 21 de octubre de 1839, y la muerte del régimen municipal vasco, decretada por la de 29 de octubre de 1841. También debemos protestar contra todas y cada una de las disposiciones del Gobierno de Madrid que han atentado a nuestros derechos seculares” 

Erabakiaren berri Madrileko Gobernu buruari eta Arabako Diputatu Nagusiari eman zitzaien.

Bi urtez aritu zen Benito Jauregi karguan, ez baitzen aurkeztu 1920eko hauteskundeetara.

Argazkiak: Jauregi sendia, Josemari Velez de Mendizabal