podcast. PRIMO DE RIVERAREN ARRASATEKO UDALAK. 1923-24. podcast

`PODCAST

Miguel Primo de Rivera jeneralak errege-dekretu bat sinarazi zion Alfonso XIII erregeari  1923ko irailaren 30ean, Espainiako udal guztiak bertan behera geratzen zirela adieraziz eta berriak osatzeko agindua emanez. Domingo Arzamendi zen alkatea diktadoreak kolpea eman zuenean eta urte hartako urriaren 2an udal berriak hartu zuen kargu Arrasateko Udaletxean.

Errege dekretuaren arabera, agintari militarrek presiditu behar zuten udal osaketarako bilkura eta hautagaiak – jakina, Primo de Riveraren bedeinkapenarekin- “ostentarán título profesional o ejercerán industria técnica o privilegiada, y en su defecto los mayores contribuyentes” Arrasateko udal bilkura urriaren 2ko arratsaldeko 6etan hasi zen eta herriko guardia zibilen sarjentoak – Zeferino Geriz- presiditu zuen. Eta honakoa izan zen udal berriaren konposaketa: alkatea, Melkiades Jauregibarria izendatu zuten. Lehen alkate ordea Ignazio Mondragon; bigarrena, Pedro Igartua; sindikoa, Julian Uriarte; sindiko ordea, Alejandro Olazabal; bokalak, Alejandro Pildain, Jeronimo Mendikute, Mateo Abarrategi, Felix Askasibar; Pablo Vitoria, Emeterio Erduia eta Kasimiro Pradere.

Ikus daitekeen moduan, izenen artean Arrasateko goi mailako sendien ordezkari falta nabaria da. 1924ko martxoaren 9an Primo de Riveraren direktorioak udal lege berria aldarrikatu zuen eta karguak berriztatu behar izan ziren. Arrasateko udaletxean honako idazkia heldu zen:

“Habiendo sido nombrados por el señor Delegado gubernativo del distrito los señores que se expresan al margen Concejales que deben componer el Ayuntamiento de esta villa, y debiendo proceder en virtud de lo ordenado a la constitución del nuevo ayuntamiento y elección de cargos antes del 1º de abril…”

Egoera berriari aurre egiteko 1924ko martxoaren 29an, arratsaldeko 5etan, bilkura bat egin zen udaletxean, agintari berriek kargua hartzeko. 1923ko urritik zeuden guztiek utzi behar izan zuten agintea eta udal batza honakoek osatu zuten handik aurrera: Alkatea, Dagoberto Resusta;  Lehen alkate ordea, Rikardo Azkoaga; Bigarren alkate ordea, Demetriko Luko; Sindikoa, Benito Abarrategi; Sindiko ordea, Bonifazio Maidagan; Bokalak, Sandalio Hevia, Juan Goñi, Marzelino Amozarrain, Domingo Altuna, Biktoriano Heriz, Nikomedes Mendizabal eta Agustin Agirreurreta.

Diodan, Dagoberto Resustak 1928ko ekainaren lehenera arte ihardun zuela alkate gisa, eta data horretan Rikardo Azkoagari igaro zion lekukoa.

Oharra: Jose Mari Urangaren apunteei esker dakigu ondoko argazkian agertzen diren gehienen izen abizenak. Ikus behean:

1 Pedro Eizagirre (apaiz laguntzailea); 2 Pablo Vitoria; 3 Alejandro Olazabal “Ajano”;  4 Emeterio Erguin “Artorotz”;  5 Felipe Yarza Abalia (eliz mutila);  6 XX;  7 Melkiades Jauregibarria, alkatea;  8 Julian Urrategi ; 9 Gal, mikeleteen burua;  10 Simon Arriaran, udaltzaina;  11 XX, ordezkari militarra; 12 Jeronimo Mendikute; 13 Ignazio Mondragon “Uribe”; 14 Laureano Arana “Cánovas” udaltzaina; 15 Frantzisko Imaz “Don Pako” apaiz laguntzailea; 16 XX; 17 Prudentzio Balerdi, organo jolea; 18 Jose Joakin Arin, erretorea; 19 Hilario Lasaga, Kontzezinoko kaperaua;  20 Prudentzio Iraeta,udal  idazkaria; 21 Lorentzo Orue, apaiz laguntzailea.

 Argazkia: JMVM

210406

MONDRAGON IDAZMAKINA

 

Duela zenbait urte Arrasateko Roneo U.C-ren enpresaren produktu bati buruz aritu nintzen 1949arrasate nire blogean. Idazmakinak ziren 1934ko Roneoren katalogoan harri bitxi bezala publizitatzen zirenak eta arreta erakarri zidan produktu hark. Gutxi idatzi baita berataz, ezer gutxi geratu baita arrasatearron oroimenean salgai hari buruz. Gaira itzultzen naiz oraingoan, informazio apur bat gehiago aurkitu baitut, eta beti bezala Arrasateko historiarekiko zaletasuna duten guztiekin konpartitu nahi dut aurkikuntza.

Interneteko bide bihurrietatik nenbilen arratsalde batean ezusteko galanta eraman nuen, “Ama Cerrajera” nire liburuaren gaineko aipamen bat Ameriketako Estatu Batuetan aurkitu nuenean.  Guztiz harrituta geratu nintzen, aipamena idazmakina zaharren adiskideen elkartearen 2016ko aldizkarian baitzegoen. Egundoko aldizkari aberatsa gainera, eta hari jarraiki… topo egin nuen gaur aurkeztu nahi dudanarekin.

“The Mondragon Typewriter” titulupean, honela hasten zen aldizkariaren idazkia: “One day, I spotted an ad for a portable typewriter with eye-catching red and black paint. It looked just like one versión of the Remington Remie Scout, but it had a strange name: “Mondragon.” (1) 

Remington AEBetako rifle et idazmakinen ekoizlerik garrantzitsuenetakoa izan zen XIX.ean. 1927 Remington Rand sortu zen, eta, besteak beste, idazmakinez gain ordenagailuak ekoiztea izan zuen jomuga. UNIVAC eta Unisys marken bitartez ezaguna da egun munduko merkatuan.

Aldizkariaren artikuluak, jarraian, Mondragon zer zen eta non zegoen azaltzen du, modu luzexkaz, eta baita Unión Cerrajera eta Roneoren gaineko informazio zabala eskaini ere.

Fransu Marin artikuluaren egileak 1932-36 aldira mugatzen du Roneo-Remington enpresen arteko akordioa. Eta, goian aipatutako nire artikuluan ere nioen moduan, ez dirudi Roneok hasiera batean behintzat produktua industrializatzeko asmo izan zuenik. Berriz, Remington markaren espainiar estatuko eragile bakarra bilakatu zen Roneo, hitzarmen haren bidez. Horrela ondorioztatzen da, 1936ko iragarki batetik.

Remingtonen exklusibitatea duela dio iragarkiak

Artikuluaren egileak, dena den, jarraian jauzi bat egiten du, ez dakit zertan oinarritua, eta dio:

 “Pentsa genezake Mondragon makina UCEM eta Remingtonen arteko akordioaren aurrekaria izan zitekeela, gerora Remington markako idazmakinen  fabrikazio-tailer bat instalatzeko. Hala ere, akordio hau ez zen praktikan jarriko,  1934ko urriaren 5eko iraultzarengatik.  Marcelino Oreja eta Dagoberto Resustaren heriotzeekin eten egiten da aurreratua zegoen fabrikaziorako proiektua”

Roneo eta Resustaren erailketek errotik erauzi al zuten idazmakinen egitasmoa? Batek daki! Gauza ziur bakarra da Mondragon markako idazmakinek “Made in USA” labela zeramatela atzealdean.

Roneo eta UCEMen gaineko deskribapenaren ostean, artikulu egileak idazmakinaren deskribapenari eskaintzen zion tartea. Egia esan, datuen zorroztasunari Fransu Marinek bere uztako elukubrazioekin segitu zuen. Dakusagun:

“Mondragon makinaren kolore gorri eta beltzaren konbinazioa Remie Scout-eko beste modelo batzuetan ere agertzen da. UCEMek eta Roneok bi kolore horiek-sartu zituzten euren marka irudian. Kasualitate hutsa?”

Diodan, argitze aldera, kasualitatea izan zela, UCEMek gorri eta beltza koloreak bere markan askoz geroago sartu baitzituen. Horren harira, Mondragon makinaren diseinuak, kolore gorri eta beltzean aurkeztua, oso aurrerakoia zela iruditzen zait, garai hartako ohiko diseinuekin alderatuta. Eta esan behar dut, aldizkari amerikar berdinaren beste zenbaki batean agertzen den Mondragon makina baten koloreari “red Mondragon” esaten diotela. Esan liteke okertzeko beldur handirik gabe, Roneok gorri hori eskatu zuela exklusibitatean bere produkturako. Diseinu ausart eta modernoa, zalantzarik gabe, ene gusturako, noski.

Mondragon izeneko lehen idazmakinak 1932koak direla adierazten da artikuluan eta teklatuari dagokionez, aldakorrak ziren. Izan ere, espainiar teklatu daukatenak ezagutzen dira, baina baita alemaniarrekoak ere. Zer dela eta bi teklatuak?

Badirudi Remington-Roneo hitzarmenak espainiar merkatua ez ezik Europa – edo behintzat Alemania- ere hartzen zuela bere helburuan. Eta baieztapen horren oinarria dago, hain zuzen, Mondragon markako makinak Berlingo saltoki batzuetan ere agertu zirelako.

“Mondragon” marka, beraz, nazioarteko testuinguruan ezaguna izatea ez da gaur egungoa. Lehenago, altzairua izan zen eta gero idazmakinak.

(1) Egun batean, pintura gorri eta beltz deigarria zuen idazmakina eramangarri baten iragarki bat ikusi nuen. Remington Remie Scout-en bertsio baten antza zuen, baina izen arraroa zuen: “Mondragon”

 Argazkiak: aldizkaria, JMVM

GATZAGAKO PEDRO LAFUENTE, MUNDUKO TENORERIK ONENA

Blog honetan ez dut Arrasate eta Aramaiorekin zuzenean zer ikusirik ez duten gairik sartzen. Oraingoa salbuespena da. Gaiak merezi duelakoan nago.

Pedro Lafuente
Lopez de Aretxaga

Ezustekoa izan zen niretzat. Argituko dut: prestatzen ari nintzen 2024ko otsailaren 23an Leintz Gatzagan eman behar nuen hitzaldirako materiala eta datu berrien bila nenbilela Gipuzkoako herri horretan jaiotako abeslari baten gaineko aipamena agertu zitzaidan Interneten. Lanabes ikaragarri eragingarria dugu sarea eta Pedro Lafuente-Leintz Gatzaga bikotea lehen aldiz batera ikusi nuenean, ordura arte nire artxiboan nituen datuetatik Lafuente hura ezezaguna nuela egiaztatu nuen. Areago, herri leinztarraren historia arakatu dutenen historiazaleen erregistroetan ere ez nuen aurkitu Pedro Lafuenteren arrastorik. Eta istorioarekin segitzea erabaki nuen. Ondokoa da orain arte jakin izan dudanaren laburpen bat eta irakurlearekin partekatzea iruditu zait.

Aitortu behar dut lehen datua Gasteizko “El Heraldo Alavés”etik iritsi zitzaidala, 1924ko martxoaren 17ko edizioan. Honela zioen egunkariak portadan, “Un gran tenor guipuzcoano” tituluarekin:

“Hemos tenido el gusto de saludar a nuestro querido amigo el tenor Pedro Lafuente, natural de Salinas de Léniz, de paso para esta villa, procedente de Madrid, en cuyo Teatro Real recientemente trabajó con éxito, a juzgar por las críticas que los diarios de la Corte le dedicaron.

El señor Lafuente cuenta en ésta con muchos amigos y condiscípulos, ya que aquí residió la mayor parte de su infancia, trasladándose luego a América, cuyos principales Teatros ha recorrido de triunfo en triunfo, a donde en breve regresará, no sin antes pasar una temporada entre nosotros”

Artikuluari erlatibotasun pixka bat zerion, kazetariak bere lagun handitzat hartzen baitzuen Lafuente, abeslaria Ameriketara artean umea zela joan zela adierazita. Gasteizen lagun eta ikaskide ugari? Dena dela, hori ez da garrantzitsua, eta baimena eman dakioke lumaren gizonari bere azalpenetan, benetan pisuzkoa dena Lafuente/Leintz Gatzagarekin lotzen zuela baita.

Albisteari lotu nintzaion indarrez eta Madrileko egunkari batera heldu nintzen, hain zuzen “El Universo” izenekora.  J. White sinatzen zuenak 1924ko martxoaren 18an zioen, “El tenor señor Lafuente. Vida de laboriosidad culminada con una actividad artística” sarreraren ondoren:

“La temporada del Real ha tenido una feliz revelación en la persona del ilustre cantante señor Lafuente, en el que a simple vista se distinguen dos personalidades: la de los negocios y la artística, practicadas por él simultáneamente.

Nacido Lafuente en Salinas de Leniz (Guipúzcoa) de padres de modesta condición (su padre fue maestro del pueblo donde viera la luz) emigró a América a los diez años. En Buenos Aires emprendió los estudios mercantiles, y aunque sus aficiones artísticas fueron siempre sus predilectas, se vio en la necesidad de continuar sus estudios hasta la licenciatura en

Lafuente, erdian, Buenos Aireseko
bere merkatal-bulegoan

ciencias económicas y comerciales. Lafuente llegó a la actuación artística buscando una compensación, una distracción espiritual a la intensa vida de trabajo.

La primera salida ante público la hizo en el teatro Coliseo de Buenos Aires con I Pagliacci. Pronto se percató de las excelentes condiciones que tenía para el canto y en las horas libres que le dejaba su bufete comercial se dedicó al estudio de las óperas de su repertorio, anteponiendo la comprensión y el sentimiento del personaje a la disciplina musical.

En 1917, Da Rosa y Mocchi le contrataban para una serie de representaciones de Sansón, Cármen, Aida y Vecchia Aquila, en Roma, siendo elogiadísimo por la Prensa romana. Terminada su actuación regresó rápidamente a Buenos Aires, en donde le esperaban los grandes éxitos, actuando seguidamente en las temporadas oficiales de Montevideo, Rio Janeiro y San Pablo, efectuadas con la Barrientos, Caruso, Fournée y la Besanzoni.

Vuelto a Buenos Aires actuó en todas las fiestas benéficas, bien de la colonia española o de las Asociaciones de la República del Plata. Siempre su voz y su arte estuvo a disposición de las entidades benéficas.

La muerte de su madre (1) marcó un paréntesis en la actividad artística del ilustre tenor, y dedicado nuevamente a sus negocios, su casa estaba abierta en Buenos Aires para todo español que llegaba a aquellas tierras en busca de trabajo. Durante este tiempo Lafuente aumentó su repertorio, que en la actualidad llega a 23 óperas.

La Vecchia Aquila, Lafuentek
Erroman, 1917an

En 1923 reemprendió su vida artística y en Cesana (Italia) cantó 11 Otelos en 17 días, pasando a Venecia, en donde la crítica unánimemente reconoció la valía del gran tenor, al que señalaba como el sucesor de Massini, quien le felicitó desde Forci, donde actualmente reside.

En Viena y Graz volvió a refrendar los éxitos de Cesana y de allí pasó a Bari, donde contratado para tres Aida se vio obligado a cantar seis, no pudiendo cantar dos más que le pidieron por tener que salir para Madrid para actuar en el Teatro Real.

Personalmente el tenor Lafuente es de una modestia agradable. En la conversación que hemos tenido con él, nos descubre, no sin cierta emoción, el culto que tiene por las prácticas religiosas, la escuela y el hogar, siendo su norma de vida la refundición de estos tres sentimientos.

Naturalmente que su cariño por la República Argentina es de agradecimiento y considera a la gran nación como su segunda patria. En sencillas palabras nos manifiesta la emoción que le produjo el haber cantado ante sus Majestades los Reyes en un concierto privado, y nos hace un cumplido elogio de las virtudes que adornan a nuestros Soberanos”

 Aurreko lerroak Pedro Lafuentek Madrilen egin berri zuen egonaldiaren aipamen txikitxoa dira. Komunikabide madrildarrek oso ondo hartu zuten gatzagarraren eskaintza artistikoa. Eta horren ondorioz har daiteke, Whitek aipatutako erregeen aurreko emanaldia. Kandelaria egunean gertatu zen,1924ko  otsailaren 2an. Eta erret-komunikazio ofizialak hórrela laburbiltzen zuen emanaldi hura:

 “Minutos después de las once salió la comitiva regia de la Cámara a los acordes de la marcha de Strauss. Figuraban en la comitiva numerosos Grandes de España, mayordomos, gentiles hombres, el Nuncio y los infantes don Alfonso y dos Fernando. El Rey vestía de uniforme de almirante de la Armada, luciendo el Toisón de Oro y la banda del Mérito Militar Roja. La Reina un precioso vestido azul celeste bordado de brillantes y diadema, con manto de corte y mantilla blanca. La Infanta Isabel traje verde oscuro con brillantes y esmeraldas.

El Patriarca de las Indias bendijo las Candelas, verificándose acto seguido la procesión que recorrió las galerías, deteniéndose en los altares colocados en los cuatro ángulos de la misma, regresando al Templo cantándose la misa en La mayor del Maestro Berlier.

En el Ofertorio, el tenor del Teatro Real señor Lafuente cantó el Ave María del maestro Saco del Valle.

El número de invitados que presenció el paso de la comitiva ha sido extraordinario, calculándose en unas cuatro mil personas”

Teatro Realean zenbait alditan aritu zen,
erregeen aurrean 1924an

Ez da harritzekoa, beraz, Pedro Lafuente harrituta eta hunkitua ateratzea emanaldi hartatik, horrenbeste pertsonaia ospetsuren aurrean kantatu ondoren. Ez zen errege espainiarren aurrean kantatu zuen azken aldia, gonbitatua izan baitzen urte hartako Madrilgo Prentsaren Elkartearen aldeko kontzertuan kantatzeko. Jaialdi haren protagonista nagusia Miguel Fleta abeslaria izan bazen ere, Lafuenteri ere eskatu zitzaion Teatro Realean berriz aritzea eta baita gatzagarrak onartu ere, 1924ko  martxoaren 31an.

Pedro Lafuenteren ibilbideaz apurtxo bat gehiago ezagutu guran Argentinako prentsara jo nuen eta ara non “Caras y caretas” astekarian, 1917ko zenbaki batean erreportaia eskaintzen zioten Leintz Gatzagako semeari:

“La verdad es que nadie puede decir de dónde no es posible que salga un buen tenor; pero no menos cierto es que no es frecuente el caso de que salga de un escritorio comercial, destinado a fructuosas transacciones en frutos del país. Uno de esos pocos casos es el del tenor Lafuente, que con tanto éxito viene actuando en el Colón.

El tenor Lafuente no es argentino de nacimiento, pero nació en la villa de Salinas de Léniz, en la provincia de Guipúzcoa; vasco, pues, e hijo de vascos; pero no creemos que a nadie le parezca un abuso que lo consideremos nuestro compatriota”

 Aurrera jo baino lehen, gera nadin pixka bat Pedro Lafuenteren jatorria azaltzen. Pedro Gerardo Lafuente Lopez de Aretxaga Leintz Gatzagan jaio zen 1890eko irailaren 26an. Bere gurasoak Isidoro Lafuente Paul  eta Benita Lopez de Aretxaga Gonzalez de Suso legutiotarra ziren. 1870ean ezkondu ziren. Aita maisua zen eta Arabako Eskuernagan bizi izan ziren lehen urteak, eta herri hartan bost seme alaba munduratu zituen bikoteak.

Gatzagako hilobia

Aitak eskolaz Leintz Gatzagara aldatzea eskatu zuen eta 1885erako gatzagarrei ematen dizkie klaseak. Gatzagan jaio ziren beste lau seme-alabak. Bederatzietatik Pedro zortzigarrena izan zen. Isidoro Lafuente maisua 1898an hil zen Gatzagan eta bertan hilobiratu zuten. Pentsatzekoa da, Gasteizko “El Heraldo Alavés”ek 1924ko martxoaren 17ko edizioan adierazitakoari jarraiki, aita hil ondoren sostengurik gabe utzita amak Arabako hiriburura jotzea erabaki zuela, zeru hobeen bila. Pedrok zortzi urte beteak zituen.

Eta data berdineko albistearen  “Hemos tenido el gusto de saludar a nuestro querido amigo el tenor Pedro Lafuente, natural de Salinas de Léniz, de paso para esta villa,..” ziurrenik bertako hilerrira bisita egitera joango zen, aitaren hilobira, hain zuzen, oraindik ere bertan ikus daitekeena, honako inskripzio honekin: “Isidoro Lafuente y Paul. Q.E. D. Murió el 13 de octubre de 1898. Su desconsolada esposa e hijos que lo lloran le dedican este eterno cariño al que fue esposo modelo y padre ejemplar”

Aurrera joz, “Caras y Caretas”-en erreportaiarekin segitzen dut:

“Vino al país cuando apenas tenía once años. Por lo menos es lícito tenerle como un exponente valioso del progreso lirico argentino, pues entre nosotros estudió y se formó hasta ser el distinguido artista que hoy es. Desde pequeñito, el tenor Lafuente manifestó disposiciones felicísimas para el canto, pues a los cuatro años ya cantaba solos en la iglesia de su pueblo.

Pudo haberle pasado lo que a tantos niños prodigio, que se prolongan en hombres mediocres; pero le pasó lo contrario. Sus labores en la escuela superior de comercio, y sus negocios después, los alternó con el estudio del canto, y en tal forma progresó, que el año pasado fue contratado para cantar en el Constanzi de Roma, en donde brillantemente triunfó en Sansón y Dalila, Cármen, Vecchia Acquila, Aida en compañía de artistas como la Besanzoni, Ajani, Molinari y otros… Y triunfa, porque lo merece, pues tiene voz y escuela de canto”

Lafuente "I Pagliacci"ren Canio 
paperean

Pedro Lafuentek bi irakasle izan zituen bere ibilbide artistikoaren hastapenetan: Tullio
Quercia baritono argentinarra eta nazionalitate berdineko Carlo Callioni Romanini tenorea.  Gatzagarraren lehen emanaldi publikoa 1914ko martxoaren 8an izan zen Buenos Aireseko Teatro Coliseon, Leoncavalloren “I pagliacci” (Pailasoak) obrarekin, Canioren paperean. Hilabete geroago Teatro Marconin aritu zen obra berdinarekin eta publikoak “Vesti la giubba e la faccia" aria errepikatzea eskatu zion, txalo zaparrada batekin sarituz.

Aipatutako Colon Antzokian 1917, 1919, 1932, 1937 eta 1938an aritu zen Lafuente. Gatzagarrak bere errepertorioko ohiko obrei Siberia, La Angelical Manuelita, Boris Godunov, Il Trovatore, Cavalleria Rusticana eta abar gehitu zizkien. Eta Argentinan ez ezik Europatik ere zabaldu zuen bere artea. Giuseppe Verdiren Trovatore operako Manrico papera maisuki eskaini zuen antzeztokietan. Kritikak zioenez, Pedro Lafuentek ahoa bete hortz utzi zuen antzokia, Manrico zoragarri batean.

“Ejército y Armada” Madrilgo egunkariak, 1926ko abenduaren 26an gatzagarrak “Zarzuela” antzokian abestutako “Otelo” operari ondoko kritika egiten zion:

“En Italia los compositores tienen un gran cuidado de apropiar los papeles a las voces que la deben cantar. Al compositor toca sacar partido de cada voz, según su carácter. Verdi concibió un “Otelo” de la voz y arranques del tenor Pedro Lafuente, y seguramente que si entonces hubiera existido Pedro Lafuente, él hubiera sido designado para la creación del moro de Venecia.

Sin embargo, si Verdi no pudo más que soñar su deseo, nosotros lo disfrutamos. Anoche lo demostró el tenor Lafuente, que con voz de Extentor nos maravilló toda la función. Este es el “Otelo” deseado. El público, atento al drama lírico que se cantaba, aplaudió frenéticamente desde todos los lados del teatro, y en distntas ocasiones, el trabajo y el mérito incuestionable del gran cantante, del eximio artista, del compatriota nuestro Pedro Lafuente, hoy el número uno de los tenores dramáticos en los elencos de compañías de ópera”

Opera konpainia propioa izan zuen
Lafuentek 1927an

Valentzian erakustaldi zabal eta harrigarri bat eman zuen Lafuentek 1927an. Hiriko Maiatzeko jaietarako kontratatu zuten eta gatzagarrak berak programatu zituen kartelak. Ez hori bakarrik. “Compañía de Gran Ópera Tournée Lafuente” izeneko ekimen bat osatu zuen eta Valentzia izan zen lehen jomuga. Ideia zehatzagoa egiteko, diodan koroak eta atrezzoa Madrileko Teatro Real eta Bartzelonako Lizeokoak zirela, Lafuentek bira artistiko horretarako kontratatuta. Otelo, Sanson eta Dalila, Trobadorea, Tosca, Sevillako Bizargina eta Rigoletto operak izan ziren iragarrita eta Lafuentek aurreneko lauetan abestu zuen, maiatzaren 5 eta 13 bitartean.

Ezaguna da ere 1927-28 denboraldian, eta konkretuki 1928ko urtarrilaren 18 eta20an,  Barzelonako Gran Teatre del Liceu deritzanean aritu zela Verdiren Otello operarekin. Gauza bitxi bat gertatu zen bi egun horien artean, Lafuentek Argelen abestu behar izan baitzuen, aurretik sinatutako hitzarmena zela eta. Horren harira, Espainiako prentsak honen gisako titularrak aurkeztu zituen: “Un tenor por los aires”, eta gatzagarrak Argeleko joan etorrirako hegazkina erabiliko zuela esaten zen.

Handik zenbait egunetara Madrileko Zarzuela antzokian abestu zuen Offenbachen “Los cuentos de Hoffmann”ekin.

Pedro Lafuente eta bere ama legutiarra, 
Buenos Aireseko euren etxean

Noiz arte aritu zen Lafuente eszenategietan? Ez dut aurkitu 1939tik aurrerako aipamenik
inon aurkitu. 1972an hil zela diote zenbait biografiak, non zendu zen zehaztu gabe. Argentinako hiriburuan izango zelakoan nago.

Soinu erregistrorik utzi ote zuen ala ez zalantzaren itzala izan da orain arte. Dena den, bada grabazio bat “Cavalleria Rusticana”ren Santuzza-Turiddu bikotearena, 1924 edo 1925ekoa eta Columbia Disko Konpainiak eginda, zalantza sortu duena. Grabazioaren fitxan, Hina Spani soprano argentinarrak eta Paolo Masini, hau da, inork ezagutzen ez duen abeslariak osatzen dute duetoa. Gertatzen da, Hina Spanik berak grabazioa entzun zuenean adierazi zuela berarekin kantatzen zuen tenorea Pedro Lafuente zela. Eta zalantzaren alde ona hautatuko dut kasu honetan, nahiz eta errealitatea zein den inortxok argituko ez duen.

Baina horren bertsioari heltzen diot, 1925eko ekainaren 6an Pedro Lafuentek eta Hina Spanik Pariseko “Théatre de la Gaite-Lyrique” deritzanean “The american, italian, french grand Opera Company”rekin batera abestu zutelako. Zer abestu eta “Cavalleria Rusticana”. Ez da, beraz, harrigarria soinu erregistroan - behean entzun daiteke- bi abeslariak agertzea.

Horixe izan da oraingoz Pedro Lafuente Lopez de Aretxaga gatzagarrari buruzko nire ekarpena. Munduko tenore dramatikorik onenentzat jo zuen prentsa espezializatuak. Bitez aurreko lerroak mundo osoan ospea erdietsi zuen tenore euskaldunaren aurkezpen txartela. Gaiak gehiagorako ere ematen du.

(1) “Caras y caretas” aldizkarian bada argazki bat Pedro Lafuente bere amarekin, Buenos Aireseko etxean.

Argazkiak: JMVM; Gatzagako hilerrikoa: Periko Orobengoa

PEDRO LAFUENTEREN GRABAZIOA

ARRASATEKO APRENDIZEN ESKOLA ETA BERE TESTUINGURUA

2018an, berriztatze lanak ekin aurretik

Askoren ahotan ibili zen urtetan Arrasateko Aprendizen Eskola, eraikin zaharrarekin zer egingo ote galdegai. Musika eskola bilakatu zen, azkenik, eta bejondeiola. Arrasateko etorkizuneko musikarien arragoa da eta bizitza luzea opa diot. Ondorioz, eraikinari berari ere zeharoko aldaketa eman zitzaion, egitura zaharra berriztatuz, goitik behera. Eta lehen lantegirako ikasleak sortzen aritu zena, egun arterako bidea eskaintzen du.

Unión Cerrajeraren baitan 1939ko urriaren 4an inauguratu zen hezkuntza zentro ohiaren azken arrasto materiala dugu, nahiz eta eraikina bera urtebete beranduagokoa den. Aprendizen Eskolak aurten 85 urte beteko zituen; baina gauza jakina da iragan mendeko zazpigarren hamarkadan desagertu zela, Eskolaren helburua betetzeko gaitasunik ezean.

Efemeridetara itzul nintekeen arren, gaurkoan Eskolaren testuinguru historikoan nabarmentzen den beste aspektu bat azaldu nahi dut, arkitektura eta herri-bilakaerarekin erlazionatuta. Gutxitan eskaintzen diogu arreta herriaren diseinuaren garrantziari, Arrasaten hamarkadatan pairatutako anarkia arkitektoniko eta urbanistikoaren ondorio bezala, nonbait. Gaurko nire ekarpentxo honetarako idazki bat erreskatatu dut, Arrasateko udal arkitekto aholkularia izan zen Xabier Unzurrunzagak idatzia 1982an, industria arkeologiaren gainean Bilbon izandako jardunaldi batzuetarako. Unzurrunzagak dio: 

“El primer asentamiento del complejo industrial de Unión Cerrajera de Mondragón, situado a orillas del río deba en el borde natural del valle en el sureste del Centro Histórico de Mondragón aparece ya grafiado en los planos cartográficos de finales del siglo XIX. El trazado del ferrocarril Vasco Navarro, a su paso por Mondragón a principios del siglo XX, segregó ya definitivamente el paquete industrial en el que se llevarán a cabo las sucesivas ampliaciones de la Unión Cerrajera” 

Arrasateko enpresa enblematikoaren garapenak trenak eskainitako abantailak aprobetxatu zituen eta garai batean hirigunetik urrun geratzen zen Zaldibarreko orube eta inguruak prestatu zituen, arkitektonikoki modu arrazionalean pentsatuta. 

“La localización de la estación de Mondragón en terrenos contiguos a la Unión Cerrajera, conjuntamente con la creación de un importante eje urbano de conexión del centro de actividad urbana de la ciudad, el Casco Histórico, con la estación a través del espacio urbano del frontón de Zaldibar, situó al citado parque industrial en contacto directo con los puntos de máxima actividad  de Mondragón. En este contexto urbano se producen las sucesivas ampliaciones del conjunto industrial de Unión Cerrajera,  siendo de destacar por su interés arquitectónico y urbano la aplicación racionalista construida según proyecto del arquitecto Astiazarán, en el ámbito urbano que da frente al espacio abierto del frontón de Zaldíbar, y en el que se sitúa con carácter monumental la entrada principal al complejo industrial, consiguiendo una perfecta configuración del uso industrial con el uso residencial, deportivo y de parque urbano” 

Unión Cerrajerak uztartzen jakin izan zuen arkitektura posibilista bere interesekin, eta bere lantegiaren ingurua arlo guztietarako prestatu zuen: lana, aisia, heziketa, etxea, …

“Es de destacar así mismo la construcción en terrenos próximos a la Unión Cerrajera y a principios de siglo, del barrio residencial obrero de Maala, formado por una serie de viviendas mínimas unifamiliares en arrendamiento con huerta, similar a modelos residenciales obreros europeos de la misma época. También supone una aportación urbana positiva la construcción hacia 1960 del barrio obrero residencial de San Lorenzo, promovido por Unión Cerrajera en terrenos periféricos al norte del Casco Urbano y que basado en modelos racionalistas centroeuropeos, aporta a la ciudad uno de los pocos elementos de interés urbano y arquitectónico en el crecimiento periférico de las últimas décadas” (1)

Oraindik ere arrasatearrok plangintza aurrerakoi haren ondorioak disfrutatzen ditugu. Aprendizen Eskolari tratamendu berezia eman zitzaion bide berria aukeratuz eta gure aurrekoek prestatutakoari eutsiz. Ez dezala inork ahaz nondik hasi zen dena.

Argazkia: JMVM

   (1)   “Integración de la arquitectura industrial en el proceso de construcción de la ciudad “ (Xabier Unzurrunzaga. Director de Viviendas del Gobiero Vasco. I Jornadas sobre Protección y Revalorización Patrimonio Industrial. Eusko Jaurlaritza. Diciembre 1982)