PARADISUKO ATEAN

"Iragana iragan" antzezlaneko une bat, 2010ean

Arrasateko DOKE Antzerki Taldea (DAT) berriz ere euskal agertokietara azaltzen da. Oraingoarekin lau dira taularatu dituenak, 2004an antzerkiari ekin zionetik. Obra berria “Paradisuko atean” da eta emanaldietarako prest daude taldekideak ekoizpenean sei hilabete luze inbertitu ondoren. Abiapuntua Arrasateko Amaia Antzokian jarri dute,  bertan eskainiko baita obra ekainaren 1 eta 2ko emanaldietan.

DAT 2004an sortu zen, eta antzerkia sentitzen duten lagunek osatzen dute. Arrasatek antzerki arloan inoiz eman duen talde iraunkorrik garrantzitsuena da eta emaitzei dagokienez eraginkorrena. Antzerkia egiteko eta antzerkirako zaletasuna sorrarazteko asmoarekin jaio zen DAT. Eta bide horretatik doa, izan ere zortzi urteotan taldetik igaro diren lagunen zerrenda luzea da. Gehienak arrasatearrak izan baditugu ere, beste nonbaitetik inkorporatutakoak ere badira, taldeko partaide izateko ateak zabalik baitaude beti.

DATek bere jarduna herri-antzerkian oinarritu du hasiera-hasieratik. Euskal herri-antzerkia izan da taldearen jomuga, gazteleraz aritzeko aukerak izan baditu ere. Baina ez diete itsas-laminei entzun nahi izan eta askoz konplikatuagoa den arren euskarazko lan aplikatuari eutsi diote, horrek ekarri dituen satisfakzioak handiak izan direlarik.

“Paradisuko atean” obraren nondik norakoak

Ekintza tanatorio batean garatzen da. Hildakoaren errautsak daude ikusgai. Zendua emakume bat da eta errautsen baitatik hildakoaren mamua agertzen da. Bera da obraren protagonista, atal guztietan modu aktiboan esku hartzen duena. Tanatorioan bisitak ematen dira etengabe, eta hitzezko interakzioa sortzen da mamuarengandik, azken agurra eskaintzera joandako guztienganako. Eta elkarrizketak diren arren, norabide bakarrekoak ditugu, bisitariek ezin baitute mamua ikusi ezta entzun ere. Salbuespen batekin: ehorztetxeko enplegatua.

"Paradisuko atean"-eko hiru aktoresa

Heriotza gai serioa den arren, umorezko klabean dago idatzita obra eta euskarari hurbileko tratamendua eskaini zaio, publiko zabalera heltzeko.

Testuaren egilea ni neu nauzue –DATeko partaide naiz bere sorreratik- eta zuzendaria Itziar Rekalde da, taldearen aurreko bi obretan bezala. Obra honetako DATeko kideak, berriz, honakoak ditugu: Arantza Ezkurra, Mariasun Pagoaga, Mikel Irastorza, Itziar Rosado, Marga Mercader, Maider Alzelai, Dorita Murgia, Silvia Maria, Mikel Dominguez, Juan Manuel Gorosabel, eta Josemari Velez de Mendizabal.

Gaurko idazki hau publizitatetzat hartu nahi badu irakurleak, har dezala. Bere informaziorako diodan, sarrerak jada salgai daudela, Arrasateko Lore eta Zabaleta lurrin dendetan, Muruamendiaraz goxotegian, Txukun fotokopistegian, Jai Zale eta Monte tabernetan, Zeziaga dendan eta abar... Ez dago aitzakiarik!

 

MONDRA TXAPELDUN: DUELA 60 URTE

Mondra, finalean Atotxan.

Bilboko Athleticek Europako finala jokatu zuen duela hamabost bat egun eta denboran urruti geratzen bada ere Arrasateko Juventud Deportiva Mondragonek beste horrenbeste egin zuen 1951-52 denboraldian, hori bai gure Lurralde-Lehen Mailan, Itsasertzeko taldeen arteko sailean. Maila apalagoa bilbotarrak baino, bistan da, baina azken finean futbolean. Athletic bezala, txapeldunorde gertatu zen, Elgoibarren kontra Atotxan jokatutako partiduaren ostean husna bukatuta. Ostera jokatu behar izan zen partidua eta Mondrak gol batengatik galdu zuen, hori bai –kronikek diotenez- “sarrailariek euren futbolaren sendotasuna argi eta garbi erakutsi zuten”

Baina denboraldiko lorpenik handiena etortzekoa zen. Afizionatuen Txapelketan Vitoria gainditu zuen final aurrekoetan, partidu bakarrera Gasteizen jokatutako partiduan. Eta finalean Michelinen kontra bost eta bat irabazi zuten arrasatearrek. Egia esan, inor gutxi harritu zen Juventud Deportivaren arrakasta berriarekin, afizionatuen txapelketa bide baitzen bere espezialitatea, lau urte jarraian eskuratu baitzuen titulua: 48-49, 49-50, 50-51 eta 51-52.

Hemengoen taldeen kontrako txapelketatik estatu mailara jauzia egitean, ordea, Mondrari ez zitzaion hain ongi joaten eta 1952ko prentsak berriz ere gogoratzen zuen 1948-49ko denboraldian Indautxuren kontra jokatutako partidu ospetsua: estatu mailako norgehiagoketan final aurrekoetan ari ziren eta bueltako partiduan Bilbon partiduaren luzapenean galdu zuen gure taldeak finalerako txartela. Zorte txarra!

Urte hartan Alberto Bacigalupe kazetari bilbotarrak argitaratutako “Futbol modesto en las Vascongadas” liburuan apuntatuta utzi zuen bezala 1951-52ko talde titularra honako hauxe zen: Moreno; Luis Arregi, Uribetxeberria eta Fertxu; Egidazu eta Bolinaga; Eli, Berezibar, Balzategi, Tololo eta Guridi. Ordekoak, berriz, Monty, Kortabarria eta Gutierrez. Kapitaina Balzategi “Erregetxo” zen eta denboraldi hartan Zubillaga jokalari trebe eta aurrelarien arteko onenentzat hartutakoa larriki zauritua ibili zen denbora luzez eta ez zuen behar bezala lagundu ahal izan.

Mondraren entrenatzailea Joxe Errasti zen, “hombre que sabe compaginar la autoridad y energía que requiere el cargo con el tono amigable del compañero” Bacigaluperen ustez.

Liburuak, azkenik, taldearen zuzendaritza batzordekoen izenak ematen zituen: Jose Martinez de Ubago, lehendakaria; Zezilio Iturrospe (lehendakari ordea); Balendin Gonzalez (idazkaria); Frantzisko Marteatxe (diruzaina) eta Agustin Heriz, Luzio Berezibar, Castor Uribe, Cleovaldo Herrero,  Juan Jose Axpe, Migel Lazpiur, Daniel Uribarren, Simon Arregi, Bixente Aranbarri eta Rafael Barrena (bokalak)

Mondrak denboraldiko bigarren finala irabazi zuen. 

=======================

Goiko argazkiko jokalariak:

Moreno, Azkargorta “Monty”, Fertxu Aranburu, Uribetxebarria, Egidazu “Kurri”, Luis Arregi, Bolinaga, Tololo, Eli Bolinaga, Balzategi “Erregetxo”, Berezibar “Altamira”, Guridi “Ziriles”.

UCEM-eko LANGILEAK GREBAN, DUELA MENDE ERDI

Berrogeita hamar urte betetzen dira egun hauetan Union Cerrajera S.A  eta Roneo S.A enpresak grebara atera zirela, langileen soldata-aldarrikapenak zituztela medio. Artean  Gipuzkoako lantegirik garrantzitsuenetakoa zenez gero –biak kapital enbor berekoak - oso oihartzun handia izan zuen grebak herrialdean eta, oro har, Euskal Herrian.

“Ama Cerrajera” liburuan Juan Ramon Garayk dioenez, mugimendua 1962ko lehen hileetan hasi zen, Unión Cerrajeraren Arrasateko tailerretan  Bedaux kronometraiaren sisteman berrikuntzak sartu nahi izan zituenean zuzendaritzak. Itxura denez, Enpresako Juratuak uko egin zion lan-itun berriari eta maiatzaren 17ko arratsaldean lehen geldiunea eman zen, Arrasateko langile guztiek lan egiteari utzi ziotela.

Apur bat atzerago joan behar da,  Franco jeneralak maiatzaren 4an Asturias, Bizkaia eta Gipuzkoarako salbuespen egoera –estado de excepción- hiru hilabetetarako jarri zuela oroitzeko. Arrazoia, dekretuak zioen moduan “La ilegal paralización del trabajo en determinadas minas de, carbón y otras empresas, impone la necesidad de salvaguardar dentro de la ley, el interés general”

Manuel Valencia Remón

Testuinguru hartan Gipuzkoako enpresa batzuk lan geldiunerekin ari ziren. Hala, Besaingo CAF-en zenbait egun lan egin gabe burutu ondoren, hil haren 16rako konponbidean zeuden. Zumarragako Esteban Orbegozo S.An ere antzerako auzitan zebiltzan eta probintziako gobernadore zibilak 25.000 pezetako isuna jarri zion enpresari lantegian sortutako intzidentzien berri ez emateagatik. Arrasateko Unión Cerrajeraren kasua aurrekoei gehitzera etorri zenean, Manuel Valencia Remón gobernadoreak sinatua, honako oharra plazaratu zen, maiatzaren 17an:

“La normalidad existente, una vez terminado el episodio de la Cia. Auxiliar de Ferrocarriles de Beasain, corre el peligro de ser turbada por determinados brotes que pudieran surgir en alguna empresa de la provincia. Bajo el fundamento económico de la subida de salarios es indudable el predominante móvil político con que una minoría pretende arrastrar a la huelga a muchos trabajadores que pagan después en su propia carne las consecuencias de prédicas tan improcedentes como irresponsables. El empresario digno de tal nombre tiene el derecho y el deber de mantener la disciplina en el seno de la empresa y está justificada la prevención y la contestación negativa ante estas actitudes”

Herrialdean zer gertatzen ari zen ikusita, arrasatear enpresako zuzendaritzak auziaren berri eman zuen gobernu zibilean eta erantzuna berehalakoa izan zen: itxi enpresa, eta langile guztien lan-itunak bertan behera utzi. “Ordena publikoko” –eufemismo!- agenteek -hots, guardia zibilek- Arrasatetik Donostiara Jose Mari Lasagabaster “Venches”, Nikanor Mujika, Jabier Arana eta Gregorio Etxabe eraman zituzten, eta Meliton Manzanas komisarioaren eskuetatik pasatu ondoren –ongi jipoituta- herrira itzuli ziren baina enpresak ez zituen onartu.

Grebari buruz maiatzaren 18an Valencia Remónek zioen: “Se trata de un comportamiento merecedor de la mayor repulsa, que una masa respetable de trabajadores y sus correspondientes familias quedan afectados por estas ordenes de cierre a las que se han hecho acreedores. Naturalmente que, aparte las sanciones que procedan, perderán sin remisión los jornales, por seguir la corriente de una minoría aviesa de mala fé" (1)

UCEMeko langileen jarrerari gehitu zitzaizkion Arrasateko beste enpresa batzuetako langileak. Horrela, Industrial Mondragonesa, Nito eta Asamen ere zenbait behargin kaleratu zituzten, nahiz eta lantegiak zabalik mantendu ziren. Aldi berean gobernadoreak oharra pasatu  zien enpresariei, soldaten gehikuntzak une haietan tokiz kanpo zeudela eta langileekin negoziatzera jarri zirelako errieta egin zien, zigorra eror zekiekeela abisatuz. Prentsan irakur zitekeen: “La Delegación Provincial de Trabajo ha publicado una nota en la que anuncia sanciones para los obreros que pidan y los empresarios que concedan subidas de salarios en estos momentos de estado de excepción, motivado por los conflictos laborales. Y el gobernador civil comenta adecuadamente la causa y el alcance de tan saludable medida" (2)

Ongi irakurri du irakurleak, bai. “Saludable” hitza erabiltzen zuen egunkariak. Eta segitzen zuen, hizkera frankista dariola: “No es la misión de la Ley de Orden Público proteger tan egoistas intereses. Gracias a Dios, el Estado va desarrollando una política económica cuyo más reciente hito es la liberación total de la exportación de beneficios del capital extranjero”

Beste modu batean ezin zitekeenez, gobernadore zibilak kanpo eragileei egozten zien grebaren erantzukizuna. Horrela, atzerriko prentsa, ezker zein eskuinekoa jartzen zuen zurrunbiloaren begian, deabrutzat hartuta, batez ere Donostian eta Gipuzkoako elizetan abadeek grebalarien aldeko otoitzak egin zituztela informatu zutelako. “España está en el camino de su normalidad. El que oiga algunas radios extranjeras verá claramente cómo el enemigo común está acechando y pretende jugar con la inconsciencia y la memoria frágil de algunos empresarios y trabajadores” abisatzen zuen gobernadoreak. (3)

UCEMeko langileek maiatzaren 23an utzi zioten greba egiteari eta egun hartan enpresaren irekiera agindu zen gobernu zibiletik. Lanean hasi zen, ez kaleratutako beharginekin –batez ere enplegatuak- eta zigortuta zeuden guztiek itxaron behar izan zuten, inkorporazioaren eskabidea onartzen ote zitzaien ikusi arte.

Argazkiak: JMVM

---

(1) La Voz de España, 1962-05-19

(2) Idem 1962-05-22

(3) Idem. 1962-05-24

TEODORO LARRAÑAGA, ARRASATEKO IZOZKIGILEA

Teodoro Larrañaga

Nire adineko pertsonentzat Teodoro Larrañaga Ezkurra izena Arrasateko izozkigile baten irudiarekin dago lotuta. Aitortu behar dut Teodoro mitifikatua izan dudala txiki-txikitatik, bere esku-gurditxoarekin herriko kaleetan izozkiak saltzen zituen egunetatik, alegia. Seguru asko, apur bat idealizatuta edukiko ditut gozoki haiek, batez ere nola fabrikatzen ziren kontuan izanda. Baina gauza da, nire oroitzapen onenen artean sailkatzen ditudala Teodorori dagozkionak. 

Bere txaketa zuriz jantzita egoten zen eta txalupa itxurako barkiloetan erreal bitan erosten genizkion gutizia haiek hamaika oroitzapen ekarri dizkidate beti. Diodan, halaber, nire belaunaldikoentzat ez ezik zaharragoentzat ere antzerako sentimendu gogoangarria utzi zuela Teodoro Larrañagak. Adibide bezala jar dezaket, Jesus Trincado nire biografiatuak –1908an jaioa- ederki ondo gogoratzen zituela bere haurtzaroko une goxoak, Teodororen ondoan bizi izandakoak. Beraz, gutxienez mende erdi oso batean gure gaurko protagonistak arrasatear askoren baitan oroitzapen onak utzi zituela esango nuke.

Berriki Teodororen arrastoari heldu ahal izan diot haren biloba Ramon Aperribayren eskutik, eta zutabe honetara ekarri nahi izan dut izozkigilearen istorioa, iraganeko Arrasateren erretratu berri bat eskaintzen duena. Horren irakurketaren bitartez gizartearen bilakaera jarraikia egiaztatuko dugu. Etengabe doaz gure aztura eta usadioak aldatzen. Hauxe da, oso laburtua, Teodoro Larrañagaren historia.

Larrañaga-Ezkurra sendia. Falta da Jose Mari semea

Eskoriatzan jaio zen, Kamiñerukua baserrian, 1878ko irailaren 11an[1]. Aita Gregorio zen bertakoa. Ama Frantziska Ezkurra, berriz, Arrasateko Erguin baserrikoa genuen. Bikotea 1877ko apirilaren 14an ezkondu ondoren senarraren etxera aldatu zen bizitzera, horren amarekin. Baina ez zuten denbora luze eman Eskoriatzan. Istorio polit bat da egonaldi laburraren inguruan. Begira:

Gertatu zen, Frantsizkak eta amaginarreba Florentziak ez bide ziotela elkarri ongi eramaten, eta Frantziska Teodoroz erditu eta egun pare batera sorora bidali ei zuen senarraren amak, artean Frantziska erditzearen arrastoak guztiz sendatu gabe. Lanean ari zela, ama berriak poltsatxo bat urrezko monetarekin aurkitu zuen. Frantziarrak 1813an Eskoriatzatik igarotzean, bertan haietako norbaitek denbora hobeen zain lurperatutako poltsatxoa zen, nonbait. Frantziska, birritan pentsatu ondoren, senarrarengana joan eta bota zion: “Urre honekin umearen eta nire betebeharretarako adina atera dezaket. Nahi baduzu, nirekin etorri Arrasatera bizitzera” Eta horrela, Teodoro zortzi egunekin aldatu zen bere gurasoekin Arrasatera.

Bikotea umearekin Arbolapetaren ondoko etxe batean hasi ziren bizitzen. Halaber, Uharkape inguruko goialdean terrenoak erosi zituzten, etxeko aziendarako. Handik gutxira, ordea, Udalak erosi zizkien lurrak, ospitale berriaren ganadutegirako. Eta larrañagatarrek San Andreseko zonaldean, Deba ibaiaren ertzeko lur sail zabala eskuratu zuten. Gregorio aita, baserritik bizitzeko ideia ahaztuta, Vergarajauregi, Resusta y Cia. enpresan hasi zen lanean.

Teodorori ere heldu zitzaion lanari ekiteko sasoia eta bere lehen ofizioa espartingilearena izan zen, Erdiko Kalean ireki zuen establezimendu batean. Kontsumo handiko produktua zen, nahiz eta, batzuetan, salerosketaren likidazioa burutzea zail samarra bilakatzen zen. Baina Teodoro oso begi trebekoa zen horretarako eta aurrera egin zuen negozioan. Hori dela eta, establezimenduaren eskaintza handituz joan zen eta kordelak, abarkak, otzarak eta baserriko denetariko lanabesak saltzen zituen. Baina Teodorok Arrasateko dendatik ez ezik, feriaz feria ibiltzen zen bere produktuak eskaintzen. Horrela, Durango, Bergara, Elgoibar, Markina, Gernika, Gasteiz eta beste toki askotaraino iritsi zen bere merkatal sarea.

Teodoro eta Hermenegilda, hiru alaba nagusiekin

Aretxabaletako Arientzako Hermenegilda Uribetxebarriarekin ezkondu zen Teodoro, 1901eko azaroaren 30ean. Berak atsegin handiz kontatzen zuenez, ezkontzako erlijios-zeremoniaren ostean erromerian joan ziren gonbidatuak Arrasateko Santa Barbara parkeraino –txistu eta eskusoinuek lagun- eta Kosme Garai bere adiskidearen ezkontza ospakizunarekin bat egin zutenez gero, egundoko jaia izan zen egun hartan inguru haietan.

Larrañagak merkatal gaietarako zeukan abilezia kontuan izan bide zuen Patrizio Etxebarriak, izan ere Teodorok “Bellota” markako produktuen komertzializazioa lortu zuen Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako azoketarako. Horrezaz esan behar da, Teodororen anaia Jose Marik Patriziorekin batera ihardun zuela Vergarajauregui, Resusta y Cia. lantegian eta oso estimu handian zeukan legazpiarrak Larrañaga gaztea. Patriziok zioenez, Jose Mari Larrañagak erakutsi zion moduan fabrikatzen ari ziren aitzurrak Legazpin.  Jose Mari Argentinara joan zen bizitzera XX. bigarren hamarkadan eta hori jaki zuenean Patriziok esan ei zion Teodorori: “Amerikak hemen jaukan hara joan barek”

Azokaz azoka ibiltze horrek eraman zuen Gernikakoan saltzaile fijo izatera. Bizkaiko foru-hirira joateak aukera ematen zion Sebero Altube txikitako lagunarekin egoteko. Eta hain zuzen ere,  1937ko apirilaren 26 egun beltz hartan Teodoro Gernikan zegoen, azoka eguna baitzen. Egun hartan Seberok Gernikatik lehen bait lehen alde egitea eskatu zion Teodorori, herrian jende arraroa ikusten zelakoan. Teodorok ez zion kasurik egin eta bonbardaketak harrapatu zuen bete-betean. Junta Etxearen ondoko Komentuan hartu ahal izan zuen aterpe, eta ez zen Arrasatera handik hiru egunera arte heldu.

Teodoro izozkietako negozioan sartu aurretik, elurrarekin zerikusirik zeukan beste ekintza mota batean aritu zen. XX.eko hastapenetan Arrasateko Udalak Udala auzoko Txukurriluena baserri ondoko karobi baten ustiapena kudeatzen zuen. Itun baten bitartez, auzoko baserritarrek neguan elurrez betetzen zuten karobia. Bertako izotza, besteak beste, gaixo larrientzat medikuek errezetaturiko kasuetan erabiltzen zen, eta eguneko edozein ordutan gertu egon behar zen Udalaraino igo eta bertatik izotza kaleraino ekartzeko. Lantegi horretaz Teodoro arduratu zen urtetan eta Olarte kaleko Erregetxo baserriko kortan gordetzen zuen astoaren laguntzarekin Udalarainoko joan etorria egiten zuen, eskatzen zitzaion guztietan.

Betebehar horretatik ikusi ei zuen Teodorok, neguan pilaturiko elurra, izotz bihurtua,  udako hilabeteetan izozkia fabrikatzeko erabil zezakeela. Eta sistema hartaz baliatu zen, hain zuzen ere izotz-barrak ekoizteko Biteri kalean “Martin Bixi”-k bere lantegitxoa ipini zuen arte. Ordurako Teodororen izozkiek ospea irabazi zuten Arrasaten eta inguruko herrietan. Bere txaketa zuriz dotore jantzita eta esku-gurditxoari bultzatuz Aretxabaleta, Aramaio, Eskoriatza eta Arrasateko jaietako pertsonaia bilakatu zen. Negozioko sasoia Aberri Eguna eta Domu Santu bitartean izan ohi zuen. Irabazpidearen gaineko  ideia integralari eutsiz, izozkietarako barkilloak ere Teodorok berak prestatzen zituen etxean.

Teodoro Larrañaga izan zen urte luzez Udal Azokako kudeaketaren arduraduna. Garai hartan ohi bezala, enkantean jartzen zuen Udalak ustiapena –gehien ordaintzen zuenari adjudikatzen zitzaion- eta Teodororen eskaintzak altuenak izan ziren urtetan. Horrela, berari zegokion bertako garbiketa eta ordenaren ardura eta baita saltokietako alokairuen kobrantza ere.

Senar-emaztea, Restituta, Bitxori, Dolores, Satur eta Juan seme-alabekin

Teodoro abertzalea zen eta bere ideia politikoek kartzelara eraman zuten gerra aurretik. Gertatu zen 1931ko udal hauteskundeetan zurrumurrua korritu zela herrian karlistek izurra egingo zutela, botoa bikoitza emanez, hau da karlista bakoitzak birritan bozkatuz. EAJren herriko presidentea zen Esteban Garayrekin honakoa adostu  zuen: Teodoro bere boto-papera sartzera zihoanean Estebanek keinuren bat egiten bazion hark boto-kutxa puskatu behar zuen. Hala egin zen eta kutxa txikituta bertan behera geratu zen botazioa. Teodoro kartzelara eraman zuten zenbait egunetarako. Baina kutxetako botoak zenbatu zirenean, boto emaile baino gehiago azaldu bide ziren. Bozketa ostera burutzean kontrol gehiago jarri zen eta nazionalistek irabazi zuten. Gerra amaitutakoan, Erantzukizun Politikoen Lurralde Epaitegiak 3.000 pezetako isuna jarri zion Teodorori EAJren kidea izateagatik.

Gure izozkigilea 1964ko maiatzaren 23an hil zen, eta berarekin arrasatear gizarteko estiloaren zatitxo bat ere joan zen betiko. Horrezaz gain, harrez geroztik esku-gurdietan erosten nituen izozkiak ez ziren niretzat Teodororenak bezain goxoak izaten.

---

[1] Horrela agertzen da bataio-agirian. Eta Larrinaga abizena irakurtzen da agirian; aitarenean agertzen den bezala. Areago, Teodororen gurasoak Arrasateko Uribarriko elizan ezkondu zireneko dokumentuan ere Larrinaga dago idatzita.

ARAMAYOren DEABRUKERIAK

Adinekook espazio zabalagoa utzi dugu atzean, aurrean gera daitekeena baino. Motxila bete-betea daramagu sorbaldaren gainean eta sarritan -niri behintzat sarri gertatzen zait- oroitzapen eta erreferentzia historikoek lehen tokia hartzen dute gure bizitzan.  Oso gustukoa daukat paper zaharretan irakurtzea. Beti ikasten da zerbait. Horregatik ordu goxoak ematen ditut iraganari begira. Konbentzituta nago izan zirelako garela. Gaurko istorio honen protagonistak dioen moduan: Zaarrai itxi bake-bakien... zaarrak asko jakiek-eta.

Gaurko nire ekarpen honetan, Donostian argitaratzen zen “El Dia” egunkarira jo dut, eta hain zuzen 1930eko abenduaren 30eko zenbakian istorio xelebre bat aurkitu dut. “Euskal-orria” izeneko atalean, eta egilearen arrastorik inondik agertzen ez delarik, “Aramayo-ren deabrukeriak” kontakizuna argitaratu zen. Transkripzio zuzena egin dut egunkaritik. Irakurtzera gonbidatzen zaituztet:

-         “Ori da agurearen meya!

-         Zelan? Aramayo?

-         Aramayo dau izena. Angoa da-ta... Arroaterdi astun ez da bera.

-         Ez; baña orren makar ta orren zar ta orren triskil dakutsun agure eskale orrek, lengo gau baten makillaka apurtu zituzan lau edo bost mutil gazte sendoak, ta ganera txis egin eutsen burutik beera.

-         Bateko ori bota dozu ba, gizona, ta biribilla bota be!

-         Benekian guzurtzat artuko zeustala, baña ezta gezurra. Gertaera ori ikusi ebenak eztira urrin bizi; orraitiño euren testigantza edo lekukotasun barik be siñistuko dozu, azaldu daitzudanian zelan izan zan.

-         Ia ba, asi zaitez esaten, ta ikusiko dogu siñisbiderik daukan ala ez.

-         Ara ba. Len aitatu dodan gabean ei-egozan Urkiola´ko ostatuko suetean lau bosten bat mutil gazte arrokeria erioela, batak au ta besteak ori, iñun direan ausardikeriak edo balentikeriak esaten. Sendoak eurak eta ganera barrua ondo berotuta Naparroa´ko edari baltzaz, aupadaka ebiltzan, inguruetan ez egoala eurai aurre emoteko gizonik, eta iñok urten gura baeban urteteko, ta eurai atzera eragingo eutsenik ondiñokoan etzala jayo ta... orretara arroen praketan be artu ezinda.

Arrokeri gusti onek ezeri bagakoak zirean, bada euren entzulak iru edo lau emakuma, ostatuko morroi bat, irurogei urte ingurukoa, ta baketsua bera, ta Aramayo agure zimela zirean. Onek, alango baten esan eutsan morroyari:

-         Manu, gurok bioen artean lepoak berotu dayoeguzan onei?

-         Burutik ein yak ala? Gu zer gazak ba orrentzat? Bai, mutillak yauzak eurak orretarako!

-         Ba ik gura ezpok neuk eingo joat.

-         Eiñeik gura badok; baia orrezkero agur eingotzak sekuleko Aramayo aldeari.

Alde egin eban sukaldetik Aramayo orrek eta atari-aldeko eskepean ixil-ixilik aulki luze bi zearretara ipiñi, aupada santzoa jaurti, makilleagaz arrast egin lurrean eta aotsa (boza) aldatuta esan eban deadarka:

-         Urten ona barriketan or dagozan ollo-kumak!

Au entzun ordukoxe, jagi mutillak egozan lekuetatik eta amurrututa tximistak legez urten eben atarira. Eskuko atzak be etzirean ikusten an ta jo eben bernazakiakaz aulkietan eta lurrera jausi zirean bata bestearen ganera, ayeneka ta erdi arnas barik, miñen miñaz. Inoz bernazakian olango blaustadarik artu dabenak badaki min ori zein zorrotza ta zein eroan-eziña izaten dan.

Bitartean agure gaiztoak ezeban galdu astirik; erabili eban azkar makillea, erruki barik joten zituzala buruan nai edozein lekutan. Eskaratzetik argiakaz etorri zirianeko, eyotu zituan naikoa ta alboko gela batera sartu zan.

Erdi errenka eta buruak zaurituta ebilzan mutillak eta gustiakana agertu zan Aramayo be, sekulan plater bat apurtu ez-paleu legez. Manu morroyak esan eutsan belarrira:

-         Ik ein dok demoniñokeria! Yakingo baluek yakin... ire gixaxue!

Baña nori buruak emongo eutson Aramayo lango agure zar koitau itxuradun bat izan zitekeala alango barrabaskeriaren egillea? Zerbait artetu ziranean makillatuak, gustiz asarre ibilli zirean etxe-inguruko ta etxe-barruko bazterrak aratuten, ia aurkituten zituezan arerioak, bertan zatituteko gogoaz, baña... iñor bere ez. Zelan, eurakaz batera baebillen arerioa bentasun (seriotasun) andienagaz ziñotsela: “Giiizonak, mundu onetan asko ikesteko asko bizi, bestelan nok esango euskuan guri orretaiko gaiztakeria egitia burura etorri leikiola iñori?”

Bein suetean batu zireanean, buruetako odol-uneak osatuteko gauzarik onena zer izan zeitekean eztabaidan asi zirean atso agura mutillak. Aramayok ziñotsen:

-         Jentiek... Nik olango gauzetan zuek baño jakituri geyao dauket, zuek baño geyao ikusi dotelako, ta neuk diñotzuet eztauela gizon elduen txixa baño gauza oberik orretarako, ta txix ori bero-berotik izan ezkero askoz obeto.

 

Atsoak be sendotu eben eretxi au, txixa langorik ezegoala atarako-ta. Urten eben emakumok eta bakarrik geratu zirenean agure-mutillak, Aramayok esan eban:

-         Mutillak... zelan arrayo ibiliko gaituk katillu batera txixa ataraten? Neuk botakotzuet kontuz-kontuz bakotxari txix apur bat eta olan otzitu barik artukozue erremediue.

-         Errekontxo, txarrikeri ori be bai? Erantzun eutsan mutil batek.

- Zer txarrikeri? Zer jaukek ba? Kuraziño gauzetan txarrikeririk etxok, edo obeto esateko, txarrikeriak izaten dozak gustiak, baina etxok inok aintzat artzen.

-         Tire ba, tire ba...

Jezar leku batera igo eban Aramayok eta... egitekoa egin eban. Andik lastertxu alde egin eben mutillak eta ziñoan agureak suetean:

Arrotxo ibili zarie, baia zeuenak badaruezazuez, gaztiek eta senduek izan arren. Zaarrak giñiala-ta, orrenbeste aupada entzun bear geiñduan ala? Zaarrai itxi bake-bakien... zaarrak asko jakiek-eta”

Hala bazan ala ez bazan...

  



Argazkiak: www.todopueblos.com