UNION CERRAJERA, IKATZA ETA 1918ko GRIPEA

Unión Cerrajera S.A bere sorreratik izan zen ikatzen kontsumitzailea, bi tipotan: egur-ikatza eta cock. Gaurko istorioak zer ikusirik du lehenarekin, enpresak batez ere urtzagintzarako erabiltzen zuena, nahiz eta labe garaietan ere aplikatu zen batzuetan. 

UCEM 1906an sortu bezain laster euskal sei enpresa garrantzitsuk Aralar eta Urbasako basoen ustiaketarako bat egin zuten. Seiak konprometitu egiten ziren parte hartze berdinean, hain zuzen ere baso haietako egurrarekin ikatza egiteko, bakoitzaren kontsumorako. Baina enpresa desberdinen garapen abiadurak aurki ekarri zuen UCEMen desmarkea gainerakoetatik, eta 1912an Bergarako Labe Garaiak martxan jartzean disparatu egin zen ikatzaren kontsumoa. Adibidez, 1917ko irail eta urrian 64.000 zaku ikatz erosi behar izan zituen enpresak. 

Hori dela eta, UCEMek, Urbasa eta Aralarreko ustiaketa utzi gabe, Nafarroako Artikutzako basoetako mendietatik urtero 30.000 zaku ekarri ahal izateko azpiegitura prestatzeari ekin zion. Unión Cerrajerak Elama mendia erosi zuen Artikutzan eta bertako beste basoetako egurra ere eskuratzeko aukera agertu zitzaion. Sekulako ikatz ekoizpena adierazten zuen operazio hark eta enpresak gogor heldu zion prozesuari. Kalkuluen arabera, zazpi-zortzi urtetako ikatz kontsumoa bermatzen zuen Artikutzako basoen deforestazioak. 

Vicente Letona, 1905ean

UCEMen bulego teknikoetan diseinatu zen ustiaketa berriaren proiektua eta Vicente Letona Madariaga arrasatearra jarri zuten azpiegitura gertutzeko arduradun. Lanik zailenetakoa egurra basoetatik txondorrak jasoko ziren puntuetaraino jaistea zen eta kableak erabiliko ziren horretarako. Handik gurditan tren geltokiraino garraiatu behar zen. Instalakuntza aproposa eraiki behar izan zen eta horretarako Arrasatetik lan ekipo tekniko bat joan zen Arantza (Aranaz) herriraino, obrak bertatik bertara burutu ahal izateko. Lan talde haren buru aipatu Vicente Letona zen. 

Obrak 1917an hasi eta urtebete batez luzatu ziren. Eta 1918an, beste zenbait katastroferen gain, gripearen historiako pandemiarik gogorrena eman zen. Kalkulatzen da 40 milioi pertsona hil zela mundu osoan, haietako asko gazte sasoikoak.  Eta hementxe agertzen zaigu gaurko ekarpen honen tituluko hiru izenen bat egitea: Unión Cerrajeratik ikatz ustiaketarako azpiegitura prestatzera joandako talde hartan ere gripeak gogor jo zuen eta gutxienez bi lagun hil ziren (1) Haietako bat Letona talde burua eta bigarrena Juan Hevia, baita arrasatearra, 1893an jaio eta herriko botikarioaren semea zena. Hevia, azaroaren 5ean hil zen eta Vicente lau egun geroago.

Letonaren hilobia, lehen planoan

Istorio honen atzetik joan nintzen behin Arantza herriraino,  Letona Madariagaren biloba den Carmelo Letonarekin batera. Herriko kanposantuan dago ehortzita horren aitona, gurutz batek seinalatzen duen moduan. Nafarroako herri hartan oraindik bada 1918ko gertaera hura gogoratzen duena. 

Unión Cerrajerak Artikutzako egur-ikatz ustiaketari 1920ean utzi zion, cock erabiltzearen abantailek behartuta. UCEMek, bere 75 urtemuga zela eta, historia idatzi bat enkargatu zuen 1981ean. Goiko datu teknikoak bertatik atera ditut. Tamalez, idazkiak ez zuen islatu bere orrietan enpresako teknikoen heriotza. Begiratu ahal izan dut, Jose Mari Urangak enpresaren aktetatik ateratako apunteen bilduma, eta ez dago heriotzen arrastorik. Egia bakarra da heriotzak eraman zituela hiru arrasatearrak, baina ezbeharrak ez bide zuen paper ofizialetan tokirik izan.

Joxe, Balendin, Jesus, Luisa eta Asunciónen aita zen Vicente Letona Madariaga, Arrasaten 1885ean jaio eta 32 urterekin gripe izurriteak hilda.

      (1)     Hirugarren bat ere zendu zen, baina ez daukat horren erreferentzia zehatzik.

 

Arantza herria

  Argazkiak: Carmelo Letona, JMVM

GERNIKAKO ARBOLA HIMNOA ETA ARRASATE

Iparragirre

Ba al du zer ikusirik batak bestearekin? Auskalo! Orduan, zertara dator titulua? Arrazoia, nire eskuetara etorri den liburuxka batean dago, hain zuzen ere Jose Ignazio Larramendi Sorazu azkoitiarrak 1828an argitaratua. Eta nola sartzen da Iparragirre istorio honetan? 

Hasteko, diodan Gernikako Arbola abestiaren aitatasuna, hitzei dagokienez, ez dagoela zalantzan: Jose Mari Iparragirre urretxuarra izan zen egilea. Hain zuzen ere, hurrengo batean Iparragirre eta Arrasate zuzenean lotzen dituen ekarpen berri bat emango dut. Baina gatozen orain himnoa eta gure herriaren arteko lotura azaltzera. Egia esan, oso zeharkakoa da, baina niretzat datua berria zenez gero irakurleekin konpartitu nahi izan dut. 

Nioen gorago, euskal himno horren letra Iparragirrerena dela garbi dagoen bitartean musikari dagokionez gauzak ez daude hain ziur. Eta zalantza hasiera-hasieratik datorrela azpimarratu behar da, hau da, bardoak berak estreinatu zuenetik. “Iparragirre. Raiz y viento” deritzan liburuan (Gontzal Mendibil, Juan Agirre. 1999) irakurtzen da: 

“En temprana hora surgieron las primeras dudas sobre la paternidad de la música, con suficiente intensidad para que su amigo Nicolás de Soraluce (1) le inquiriese sobre el particular:

“A la poesía Guernicaco Arbola compuesta en Bilbao por aquél, según llevo dicho, la música se la puso escrita con retoques de perfeccionamiento, así que con acompañamiento de piano, el joven y distinguido compositor durangués, D. Juan María de Altuna. Como sobre esto oí la versión de que la música en su totalidad pertenecía al Sr. Altuna, pregunté al mismo Iparraguirre en el año de 1856: me contestó que la verdad era lo que acabo de sentar”. 

Jose Mari Iparragirre? Juan Maria Altuna? Eta zein zen Altuna hori? Hementxe aurkituko dugu Arrasaterekiko lotura, nahiz  eta pertsonaia hori Durangon jaio eta Lekeition hil zen. Begira: Iparragirreri buruzko aipatu liburuan segitzen dugu irakurtzen:  

Larramendiren liburua

“A la armonía y esmalte del Gernikako Arbola le ayudó un pianista en formación, ante quien se presentó recomendado por Arrieta Mascarúa, del que no en vano era pariente. Juan María Blas de Altuna Mascarúa había nacido el 2 de febrero de 1828 en Durango, fue alumno de Higinio Herrera, maestro de capilla de la catedral de Cuenca, por cuyo consejo le enviaron sus padres a Mondragón a estudiar con el padre José Ignacio de Larramendi, organista del convento de San Francisco y autor de un interesante método de aprendizaje del canto” 

Lerroalde horretatik ondorioztatzen denez, beraz,  Arrasateko frantziskotarren artean bazen goi mailako musikari bat, besteak beste musika irakasten ari zena.

Larramendi Azkoitian jaio zen 1786an eta Arantzazuko frantziskotarra egin zen 1804an. Handik gutxira Tolosara aldatu zen eta Donostiatik igaro ondoren Arrasatera heldu zen. Dirudienez, ongi jantzitako musikaria genuen eta 1828an “Método Nuevo para aprender con facilidad el Canto Llano y la Salmodia” liburua publikatu zuen Madrilen. Arrasaten hil zen 1845eko martxoaren 23an. 

Labur bilduz, Arrasateko frantziskotarren artean goi mailako musikariak izan dira eta horien ospeak erakarrita gure herrira ikasleak iristen bide ziren. Horietako bat, Gernikako Arbolaren doinua sortu ei zuen Juan Maria Altuna durangarra izan zen.

(1) Iparragirreren haurtzaroko laguna

 Argazkiak: JMVM

 

BARRUTIA CORDOBA Y ORO SENDIAREN NONDIK NORAKOA. XVII

Barrutia Cordoba y Oro Arrasateko sendiaren garrantzia handia izan zen XVII eta XVIII mendeetan eta leinu horren azken oinordekoen eskutik jaso nuen ondoko dokumentua. Interesgarria iruditu zait historia apur bat gehiago finkatzeko. Sendiaren hastapenetaraino eramaten gaitu, Juan Bautista Barrutia Umendia eta Ana Maria Cordoba y Ororenganaino iristen baikara. Juan Bautistari buruz dio Juan Carlos Guerrak: 

“Al capitán D. Juan Bautista, que sirvió a S. M. diez y nueve años contínuos en la Armada Real y en el presidio de Carta­jena de Indias, siendo elegido como militar de experiencia y valor para cabo de los puestos que se ocupaban fuera de la plaza en las ocasiones de rebato; en una de las cuales, va­deando un brazo de mar con agua hasta los pechos, al frente de cincuenta infantes, acudió al socorro de un reducto que amenazaban los portugueses y desbarató a éstos, prendién­doles sus jefes, incluso el Conde de Montemellor que era el principal de ellos, el año 1639” 

Juan Bautista Arrasatera itzuli zen eta Ana Maria Cordoba Oro arrasatearrarekin  ezkondu zen 1651an. Biak adinekoak ziren, sasoiko usadioetarako. Seme bat izan zuten, Josephe, ondoko idazkiko protagonista. Oso dokumentu apala den arren, baliagarria da garaiko ohituren gaineko ideia bat egiteko. Irakur dezagun: 

“Don Josephe de Barrutia, hijo legítimo del Capitán don Juan Bauptista de Barrutia y de doña Ana María de Córdoba, su legítima muger; y Doña Juliana de Otalora, hija legítima de don Antonio de Otalora y de doña Juliana de Garayo su mujer. Se velaron y recibieron las bendiciones nupciales en la Parrochial de San Juan Bauptista de esta villa de Mondragon a cinco de octubre de mil seiscientos y setenta y tres; 

Y el dicho don Joseph es caballero de la Horden de Santiago y por la verdad firmo el comissionado don Juan Fernandez de Mercado y Oquendo. Certifico yo don Juan Fernandez de Mercado y Oquendo comisionado del Santo Oficio de la Inquisición, cura beneficiado de la Parrochial de San Juan Bauptista de esta villa de Mondragón que el capítulo supraescrito se halla en el libro nueve en que se escrivieron y se escriben los nombres de los cassados y velados en la dicha Parrochia y lo escrive y traslada según y como se halla en el folio octavo del dicho libro y segundo asiento; y para mayor firmeza certifico que asiste a los dichos en la función de las velaciones. En dicho día mes y año de mil seiscientos y setenta y tres. Y para que conste de  la verdad firmo en Mondragón a diez de y siete días del mes de abril de mil seiscientos y setenta y ocho”

Barrutia Córdoba-Oro sendiak bere oinarria jartzen zuen, hurrengo mendeetarako.

Argazkia: Pilar Perez de Madrid del Hierro