MARTINEZ DE UBAGO ARRASATEARRAK

Luis Armengouren margo lana

Umetan Luis Martinez de Ubago arrasatearra izan nuen haginlaria. Oraindik bizi-bizirik daukat nire gogoan bere itxaron gelako margo tragiko bat – “Asesinato en una taberna”- (Luis Armengou.1910) kontsultara sartu aurreko artegatasuna areagotzen zuena. Baina aitortu behar dut gehiago estimatzen nuela umeekiko Ubagoren sentsibilitatea – horrela esaten genion- Luis Garcia “Luisón”ena baino. Edozein modutan ez naiz idaztera jarri haurtzaroko Arrasateko haginlarien nolakotasunak azaltzeko, Martinez de Ubago abizenarekin zer ikusirik duen istorio bat adierazteko baino. 

Luis Martinez de Ubagoren etxean, 1940 inguru

Luis Martinez de Ubago Milikua Arrasaten jaio zen, 1904ko azaroaren 18an. Haginlari-kontsulta Nafarroa Etorbideko 1. zenbakian izan zuen lehenik – artean Paseo de la Estación genuen- eta geroago Erdiko Kalera igaro zen.Gerra piztu zenean, 1936an, Luis zinegotzia zen Arrasateko Udaletxean, errepublikazale bezala hautatua. Eta 1931-36 urteen bitarteko zenbait alditan alkate bezala ere aritu zen.(1)

Luisen aita ere Arrasateko medikua izan genuen: Alberto Martinez de Ubago Lizarraga,Iruñean 1874an munduratua eta Arrasaten 1945ean hil zena. Iturriotz kaleko 13. zenbakian zeukan kontsulta. Aita-semearen afiliazio politikoa errepublikaren aldekoa zen. Eta horrela agertu zuten euren burua 1936an Herri Frontearen sostengu ekonomikoan parte hartuz. Aitak 15 pezeta eman zituen eta semeak, berriz, 25. Alberto Martinez de Ubago XX Milikuarekin ezkondu zen, hain zuzen Arrasateko ostaturik entzutetsueneko jabearen alabarekin. Antero Milikua Oarberrietak Erdiko Kaleko 3an zeukan negozioa. Bestalde, XIX. amaieran eta XX. lehen urteetan udal zinegotzia izan zen. 

Baina Alberto ez zen izan Arrasatera mediku bezala sendiko lehena iritsia. Bere anaia bat, Eduardo Martinez de Ubago Lizarraga, lau urte zaharragoa, 1898an izendatu zuten herriko mediku titularra. Maria Candelaria Okendo arrasatearrarekin zegoen ezkonduta eta bikoteak seme bat izan zuen Arrasaten, Vicente. Sendiak 1900an Iruñera aldatu zuen bizitokia. Maria Candelariaren ahizpa bat, Maria Josefa, lehendik bizi zen Iruñean,eta horretaz aritu izan nintzen artikulu batean.

Eduardo, Arrasateko mediku izendatu baino lehen, Nafarroako Probintzia-Benefizentziako osagile titularra izan zen. Eta 1873an Iruñeko alkate errepublikazalea hautatu zuten.  Eusko Ikaskuntzaren 1920ko II Kongresuan txosten bat aurkeztu zuen Iruñeko langileriaren egoera txarra salatuz. Txosten hartan honela zioen bere amaieran: 

“Y si blancos, rojos y amarillos trabajamos con la alteza de miras y el amor y cariño que estas obras sociales necesitan, no lo dudéis que al fin conseguiremos que el santo ideal de la igualdad humana, por lo menos se vislumbre como un hecho de posible realidad en la Región Vasca, por devolverse aquí en forma equitativa y justa al miserable, en los momentos angustiosos de su vida, lo que al rico le sobra, pues sabiendo éste que en justicia no le pertenece, es indudable que el mismo hecho aliviará a los dos. Y si este caso, motivo de orgullo regional fuera patente, muchos hijos de aquí, que hasta ahora les tenía sin cuidado la Región, en donde quiera que estuviesen gritarían, lo que algunos sin tanto fundamento gritan hoy: ¡GORA EUZKADI!” 

Alderdi Errepublikazale Autonomoaren kidea zen eta 1936ko gerra piztean Iruñeko Kartzelako mediku izateari utzi behar izan zion. Iruñean hil zen 1939an. 

Vicente Martinez de Ubago Okendo

Azaldu dut Vicente Martinez de Ubago Okendo izan zela Eduardoren semea, Arrasaten 1898ko abuztuaren 30ean jaioa. Urtebete bat zuela sendiak Iruñera aldatu zuen egoitza. Iruñean batxilergoa ikasi zuen Vicentek, Municheko Unibertsitatean Filosofia, eta Iruñean irakasle-eskolako titulua lortu zuen. Eusko Ikaskuntzak beka bat eman zion 1921ean Dinamarkan kooperatibismoari buruzko ikerketa egiteko. Zuzenbidean lizentziatu zen 1927an eta bulego bat ireki zuen Iruñean. 

Oso gazte zela hasi zen idazten Iruñeko kazetetan. Ideologia sozialistakoa genuen eta oso kritikoa azaldu zen bere artikuluetan Nafarroako kazikismoarekiko. Sozialista izateak ez zion euskal abertzaleekin hurbil egotea eragozten eta “La Voz de Navarra” eta “Vida Vasca” agerkarietan idatzi zuen, Arturo Campion, Manuel Irujo, Estanislao Aranzadi eta gisa horretako pertsonaia publikoekin batera. Baita “Vida Navarra” aldizkarian ere (1933) irakur dezakegu bere lan interesgarri bat. 

“Pamplona se divierte” titulatu zuen 1930eko “Vida Vasca”ren artikulu batean honela zioen sozialista arrasatearrak, Iruñeko udalak sanferminetan euskal kulturari toki gutxi eskaintzen ziola salatuz: 

“Oh! encanto del recogimiento en un cuarto de estudio, de la sensación de una melodía vasca, de la alegría de un niño o de un anciano en un momento de expansión tranquila y sana! ¿No podréis inspirar a quienes organizan nuestras fiestas un número más en la lista de los que completan nuestros carteles anunciadores? Así lo espera este entusiasta admirador de los valores intelectuales y sentimentales de nuestro gran pueblo vasco” 

“La Voz de Navarra” egunkari abertzaleko erredaktorea izan zen 1930ean eta urte berean “La República” astekariaren zuzendari izendatu zuten. Bi urte geroago “La Voz de Guipúzcoa” egunkari errepublikazalearen korrespontsal izatera pasatu zen. Arrasateko Maria Mendizabal Kormenzanarekin ezkondu zen 1933an. 

Bere aita bezala, Alderdi Errepublikazale Autonomoan afiliatu zen 1931n, PSOEtik aldenduta. Euskal Estatutuaren kontra azaldu zen, Euskal Herrian eskuindarren sendotasuna ekarriko zuelakoan. EAJ-PNVren kontra azaldu zen bere artikuluetan baina, aitzitik, ANV sortu zenean zeharo alderdi haren alde jarri zen, ziurrenik bere anaia Manuel bertan afiliatu zelako. 

Fronte Popularrentzako botoa eskatu zuen eta gerra zibilaren hastapenetan errepublikar esparrura igaro zen Iruñetik. Atxilotu egin zuten eta heriotzara kondenatua, bere burua defendatu zuen epaiketan. Amnistiatuta, Gasteizera joan zen bizitzera. Eta 1951n,

Alberto Martinez de Ubago

Errepublika Dominikarrera emigratu zuten senar-emazteak, hain justu ANVko anaia Manuel bizi zenera. Santo Domingon hil zen, bertara ailegatu eta gutxira.

  (1) Luis Martinez de Ubago Milikuaren semea ere – Alberto Martinez de Ubago Ugarte- haginlaria izan zen Arrasaten. Sendiaren azken kidea izan genuen.

  Argazkiak: JMVM, Carmelo Letona

SEBERO ALTUBE PLAZA: 40 URTE

Inaugurazioko ekitaldia

Berrogei urte betetzen  dira aste honetan, Arrasaten Sebero Altube Plaza inauguratu zela. Zehazki, 1977ko otsailaren 19an izan zen zeremonia.

Jose Letona historialaria izan zen kaleren bati Sebero Altube izena ipini beharko zitzaiola udaletxean azaldu zuena. Bere liburua “Mondragón, sus calles” argitaratzear zeukan, 1975ean, eta hilabete pare bat lehenago orduko alkate zen Pedro Basterretxeari agertu zion proposamena. Eskaria bete arte hilabete asko eman zen arren, merezi izan zuen, Sebero Altuberi plaza eder bat eskaini baitzitzaion, lehen Azoka egon zen tokian. Kokapen ezin hobea, beraz, Arrasateko linguistaren gaineko oroitzapenari eusteko. 

Egun hartako arratsaldeko 6etan plaza jendez

Pedro Basterretxea

beterik zegoen. Egunsentian amaitu zituzten lanak, Nafarroako Pitillasetik ekarritako harria jartzen. Eta bertan egunean ere landatu zen plazan Gernikako Arbolaren laurogeitabatgarren  kimua. 

Inaugurazioko ekitaldian, Jose Antonio Altuna alkateak euskaraz eta erdaraz hitz egin zuen, honakoa adieraziz: 

“Udal Plenoak hartutako erabakia betetzen dugu

Jose Antonio Altuna, 1977an

gaur, Aurrerantzean enparantza honi Sebero Altuberen izena emango zaio, idazle, filosofo, linguista, musikologo eta Gernikako Alkate izan zen arrasatear ospetsu honen izena, hain zuzen, bere Herriaren kulturaren alde lan handia egin zuena” 

Plazako plakak desestali ondoren, Karmen Gartzia Gorosabel Seberoren senideak eskerroneko hitz batzuk esan nahi izan zituen baina emozioak eragotzia, “Gora Euzkadi”  oihua atera zitzaion soilik. Karmen, Benantzio Castañares gerran fusilatutako gazte arrasatearraren alarguntsa zen.

Eta diodan, aukera aprobetxatuz, Altuberen “Laztantxu eta Betargi” nobelaren

protagonistak izan zirela Karmen eta Benantzio. Arrasateren aurkako gerra eraso, fusilamendu eta gainerako gertaera latzetan oinarri zuen Altubek bere literatura obrarik ezagunena. Arrasturi izena eman zion idazkian bere Arrasateri. Hain zuzen ere, aurten 60 urte betetzen dira, Seberok nobela hori lehen aldiz “Alderdi” aldizkarian publikatu zuela. Gero 1979an berrargitaratu zen ostera, liburu gisa. 

Baina itzul gaitezen 1977ko otsailaren 19ra. Gernikako kimua landatu zuenean, Altuna alkateak esan zuen: 

“Arbola hau gure askatasun eta ohituren sinboloa dugu. Arbola honek adierazten dituen eskubideen aurrerapen eta lorpena ikusi nahi genituzke” 

Udal txistulariek Iparragirreren “Gernikako Arbola” jo zuten, hara bildutako guztiek

Sebero Altube

kantatzen zuten bitartean. Dantza talde batek “Ikurrin dantza” eskaini zuen. Eta amaitzeko “Agur Jaunak” himnoarekin eman zitzaion amaiera ekitaldiari. 

Kimuari ez zioten bertan denbora luzez emateko aukera eskaini: landatu eta hilabete batera, martxoaren 21ean, esku anonimo batzuek arbola guztiz zanpatu zuten. 

Ekitaldi hartara Iokin Zaitegi adiskidea ekarri nuen Oñatiko egoitzatik. Garai hartan berarekin batera bere biografia idazten ari nintzen. Plaza inauguratzen ari zela Zaitegi konturatu zen inork gutxik zekiela ezer Altuberi buruz. Eta Oñatirako bidean bota zidan: “Utzi, oraingoz, nire biografia eta jar zaitez Sebero Altuberena prestatzen" Horrela egin nuen eta 1979ko abenduaren 6an aurkeztu genuen monografikoa. 

Argazkiak: JMVM

EUSKARAREN ERABILPENA ARRASATEN 1935 INGURUAN

Gaurko ekarpen txiki honetan “Pueblos del País Vasco” aldizkarian “Mondragón” titulupean argitaratutakoaren bigarren eta azken zatia ekarriko dut. Kronika egileak ostera bat egiten du Arrasatetik Leintz Gatzagara 1935 inguruan eta ondoren Arrasaten antzeman zuen euskararekiko giroa azaltzen digu. Nork bere ondorioak atera ditzala, “A. del Dueso” egile ezezagun hark idatzitakoaren inguruan. 

“Nosotros … salimos en una bicicleta de alquiler camino de Santa Agueda (1). En el garaje, para alquilarnos la “bici”, nos obligaron a dejarles en prenda la documentación. ¿Desconfianza? No lo crean ; es que la bicicleta era tan pesada que, discretamente, quisieron despojarnos del peso que nosotros llevábamos encima, como una compensación. Es el caso que pedaleamos hasta llegar, bien cuesta arriba, hasta Gatzaga de Leniz. Es la única vez que hemos llegado al señorial pueblo, la antítesis de Mondragón. Y he aquí lo que en nuestros días les ocurre a los pueblos que son la antítesis de Mondragón: que en ellos la vida se ha paralizado. 

En Gatzaga los edificios son feudales: la aristocracia les sale por los poros. Todas las casas son casa-torres o “jaureguis” estos es, palacios, castillos. ¿Cuándo salió de ellos el último caballero? ¿Lo fue, quizás, Altube (2)? A Altube nosotros le hemos conocido en Gasteiz, con bufete. De porte, y no sabemos más de él, es eso, un caballero. Y como literato, un privilegiado del estilo. ¿Casual? ¡No! Siendo de Gatzaga, tan fina, tan señorial, tan aristócrata en su acepción más pura, si se escribe, se ha de ser como el Altube de Gasteiz, aristócrata. 

Pero en Gatzaga, el representante del anís Goitisolo no pudo vender un garrafón. Por lo visto, el consumo de licor en aquel pueblo era privativo de los días “gordos”, de las fiestas mayores, y nada más. 

De regreso a Mondragón sobrevino la decepción: pueblo de mujeres bonitas, de bellezas incomparables, son mujeres que nos daban grima. En ellas lo vasco está en lo inevitable, en sus venas, en su sangre, en su ser; pero no en sus afanes. Hablan pésimamente el castellano y han olvidado el euskera. ¡Desgraciadas! 

Hemos asistido a verdaderas tragedias. Chicas de Mondragón que no se entienden con sus padres porque estos no conocen más lengua que el euskera, que ellas desprecian, mientras no saben, sino muy  mal, el castellano. ¿Ocurre esto en algún pueblo más? Quizá, pero no por eso deja de ser una gran desgracia. 

En tertulias entre mozas y chicos he aquí algo pintoresco: ellos hablan el euskera y ellas contestan en castellano. Estamos, pues, en vísperas de leer el siguiente anuncio en “El Pueblo Vasco” de San Sebastián: “Señorita de Mondragón necesita intérprete vasco-castellano para traducirle la conversación con su novio. Será bien remunerado” 

¿Para qué decir más? ¿No es ésta toda una crónica de un pueblo? A. del Dueso”

Eta nik ezin dut gaurko hau amaitu beste galdera bat egin gabe: A. del Dueso, objetiboa izan al zen bere iritzian? Hasteko, ez dakigu nor ezkutatzen zen deitura haren atzean.

 (1)    Santa Ageda jartzen du, baina ezezkotan nago, Gatzagara joateko ez baita Arrasateko auzo hartatik igaro behar.

 (2)    Gregorio Altube notarioari buruz ari da.

Argazkiak: Pueblos del País Vasco aldizkarian