ARRASATEKO SALAKETA-IDAZKIA, GERRA OSTEKO URTEETAN

Comunión Tradicionalistaren tarjeta bat

Azken gerra zibilaren ondorioz –aurreko guztietan bezalatsu- hiritarren arteko salakuntzak ugaritu ziren. Jakina, bando irabazlearen kiderik adierazgarrienek euren kartak jokatu zituzten, bat ere lotsa gabe, interesik zikinenek hala eraginda. 

Batzuetan arerioaren heriotza adieraz lezakeen salaketa arintasun osoz aldarrikatzen zen, kasu gehienetan inbidiek, zeloek eta ezin ikusiek bultzatuta. Horietako ehundaka idazki ezagutzen ditut, han eta hemen sortuta, denborak eskainitako perspektibatik aztertzen direnean, gezurretan eta arinkerietan ibiltzeagatik salataria bera epaitegira aurkeztea guztiz zilegi izango zela pentsarazten digutenak.

Gaurkoan Arrasateko idazki-formulario bat ekarri nahi izan dut zutabe honetara, 1939an Arrasateko epaitegian bete behar zena. Ez dakit zenbat joan ziren aurrera eta nola exekutatu ziren. Gerra osteko une latzak bizi behar izan zituztenek oraindik ere gogoratzen dutenez, beldurra zen nagusi herritarren artean, salaketa iritsiko ote zaien eta nork ipiniko izututa. Egoki iruditu zait dokumentu hura ezagutaraztea:

“Don..., vecino de Mondragón, comparezco y como mejor proceda digo:

Que deseo prestar declaración ante este Juzgado sobre la conducta política y social del vecino de esta villa... contra quien se instruye expediente de Responsabilidades Políticas por el Juzgado Provincial de Navarra, según anuncio publicado en el Boletín Oficial del Estado número 316 correspondiente al día 12 de Noviembre próximo pasado y Boletín Oficial de Guipúzcoa número 61 del día 19 igualmente de Noviembre último.

Por ello y al amparo de lo dispuesto en el artículo 46 de la llamada Ley de Responsabilidades Políticas de 9 de Febrero de 1939, 

SUPLICO al Juzgado se sirva recibirme la declaración de referencia.

Mondragón, a...

F.E.Ten logoa

Idazkia behar bezala betetzeko oharrak ziren. Hona hemen:

1.- “El invocado artículo de la Ley de Responsabilidades Políticas dispone que “deben prestar declaración cuantas personas tengan conocimiento de la conducta política y social de los inculpados, antes o después de la iniciación del Movimiento Nacional, así como para indicar la existencia de bienes a aquellos pertenecientes, pudiendo prestarse tales declaraciones ante el propio Juez que instruya el expediente o ante el de Primera Instancia o Municipal del domicilio del declarante, los cuales remitirán a aquél las declaraciones, directamente el mismo día que las reciban.

2.- “Los  declarantes han de hacer constar en sus declaraciones ante el Juez municipal si son militantes de Falange Española Tradicionalista (F.E.T) o excombatientes, los cargos que ocupan o han ocupado en Corporaciones, F.E.T, Comunión Tradicionalista etc. y en general todas aquellas circunstancias que puedan abonar la solvencia moral y política del declarante.

3.- En las declaraciones deberán consignarse todos los datos y noticias relacionadas con la conducta religiosa, política y social de los inculpados que pueda favorecerlos a éstos.

Debe tenerse en cuenta que, según la Ley, se consideran circunstancias atenuantes el haber prestado servicios eficaces al Movimiento Nacional o perdido un hijo por muerte en campaña o asesinado por los rojos, así como cualquiera otra circunstancia análoga a las anteriores.

Por ello es muy conveniente que los declarantes hagan constar:

a)      Que el inculpado profesaba ya públicamente antes de la iniciación del Glorioso Movimiento Nacional las ideas antimarxistas y antiseparatistas inspiradoras del expresado Movimiento.

b)      Que, asímismo, inmediatamente después de la liberación de la villa o de hallarse en la zona nacional, se apresuró a expresar su adhesión al Alzamiento y ofrecer sus servicios a las Autoridades Nacionales.

Ez dut uste komentario osagarri egin behar denik.

EUSKARA ARRASATEKO ABADE ETXEAREN ARDATZEAN

Arrasateko Abade-etxea herriko eraikinik esanguratsuenetakoa da. Beren neurriengatik eta kokapenarengatik erraz nabarmentzen diren horietakoa daukagu. Iturriotz kalearen goiko buruan eraikia, Gazteluondoko antzinako sarrera-atetik hurbil, herriaren bilakaera sakona ezagutu du eta aldaketak Abade-etxea bera harrapatu du, hiri-premiek eraginda.

Abade-etxea XX. mendearen lehen herenean eraiki zen, Jose Joakin Arin erretorearen ekimenaz. Bera izan zen eragilerik gartsuena, garaiko arrasatear fededunen gaineko erantzukizuna euren esku zeukaten sei abadeen etxebizitza-beharrak estaltzeko. Arini zor zaio XX.ren bigarren hamarkadan giza-talde bat osatzea, etxea jasotzearen kostuari aurre egiteko. Eta berari ere egotzi behar zaio, Gasteizko eliz-barrutiko orduko gotzainarekin – Fray Zacarias Martinez- izandako negoziazioen arrakasta, proiektuan “Casa Parroquial” bezala deitutakoa martxan jartzeko.

Lantegi garrantzitsu hari ekiteko behar zen dirua arrasatear batzuek jarri zuten eta Txanboko lur sail bat erosi ondoren obrak hasi ziren. Zeintzuk izan ziren kapitalista haiek? Inoiz ez dut datu hori jakin, nahiz eta zurrumurruei kasu egin behar baldin bazaie, dirua abertzale ideologiako sendi batzuetatik etorri zen. Egia ote? Hori ezagutzerik izan ez badut ere, 1928ko urrian argitaratutako orritxo bati esker jakin badakigu, abadeen egoitza izateaz gain eraikin hark beste baldintza bat ere bete behar zuela. 

Eliz-kabildoa, 1915ean. Eserita eskuinean, Arin

Eta, hain zuzen, orri horren zati batzuen irakurketa egitera gonbidatzen dut honaino heldu den irakurlea. Orriaren goi buruan jartzen zuen: “El Cabildo Parroquial de Mondragón, a las personas, familias piadosas y entidades que tengan a bien de cooperar a la terminación de las obras de la Casa Parroquial”

Garbi dago ordurako etxea eraikitzen ari zirela. Gaur, bakar bakarrik, lehen aipatutako baldintza hura zein zen azalduko dut. Hurrengo batean uneko estualdi ekonomikoei helduko diet, zuen baimenarekin. Eta beste etenik gabe, goazen, beraz, orriko testura, ondoko zati luzeak punturik ez duenez gero patxadaz irakurtzea gomendatuta gero:

Jose Joakin Arin erretorea

“Las personas que con aprobación, bendición y plácemes del Rvmo. Prelado de la Diócesis habían proyectado construir en este pueblo una “Casa Parroquial” que sirviese de habitación a los seis sacerdotes del Cabildo Parroquial, con obligación, empero, a cambio de este beneficio, de dedicarse con especialidad a enseñar en vascuence el Catecismo y toda otra instrucción  religiosa y litúrgica conveniente para una buena formación de los niños que necesitaran aprenderlo en esta lengua (obligación que como de carácter especial y superrogatorio había que cumplirse sin perjuicio de la general que, en todo tiempo tiene el Clero, por prescripción de la Iglesia, de enseñar la Doctrina Cristiana, bien en vascuence, bien en castellano u otra lengua, conforme a los que poseen los niños y sus familias) y para cuyo fin lleva la “Casa Parroquial” un salón que también podrá ser utilizado por el Cabildo para dedicarse al trabajo de una buena educación post-escolar de los jóvenes por medio de conferencias y aun de ejercicios espirituales que se darían en el mismo salón, convirtiéndolo, en este último caso en Capilla...”

Beraz, euskara jarri zuten mahai gaineko baldintza arrasatear filantropo haiek. Eta hori jakinda, azpimarratu behar dut meritu izugarria daukala Jose Joakin Arinek gotzainaren aurrean burututako negoziazioan, Fray Zacarías Martinez euskara eta euskal kultura erlijio-kontuekin lotzearen kontra egon baitzen, euskal eliz-barrutiko buru bezala Gasteizen iraun zuen sei urteetan. Irakur ditzagun, adibide gisa, garai hartan Gasteizko Apaizgaitegi Txikiaren errektorea zen Jose Migel Barandiaranek bere egunerokoan idatzitakoak:

1927ko ekainaren 15

“Pido permiso para leer tres lecciones de folklore en San Sebastián en los primeros días de Julio. Al concedérmelo el Sr. Obispo. Fr. Zacarías Martínez Núñez me dice que hable de “nuestra España” siempre que ello venga a cuento en las conferencias que dé, pues “todos somos españoles aún cuando un loco –pues loco vivió y murió Arana Goiri- haya dicho lo contrario” Esto revela la efervescencia política en que vivimos, puesto que un Prelado no se acuerda de dar consejos de religión y sí de política. ¡Qué dolor!”

1928ko apirilaren 18

“Esta tarde se ha despedido y se ha marchado a Bilbao, para ir de allí a Santiago de Compostela su nueva sede, el Sr. Obispo... Su nacionalismo exagerado (ha sido y se ha mostrado españolista oportune e importune le ha acarreado serios disgustos y ha ocasionado algunos males a la Iglesia”

Jose Joakin Arinek, beraz,oinarrizko adreilu bat jarri zuen, Arrasateko hiritarren kontzientzian euskararen premia eraikitzeko.

KARRIKIRI DENDA: SEI BELAUNALDI LANEAN

            BABESLEA: http://www.fentmuntanyaiformacio.es

Hasi beharko nuke esaten ez dakigula zehazki zenbat urte dituen Arrasateko Karrikiri dendak. Eta zalantza negozioaren hastapen zirriborrotsuetan kokatu behar dugu, zenbait zirkunstantzia eman baitziren XIX. mendearen seigarren hamarkadan, data konkretu bat ematea zailtzen duena. Baina duda barik, arrasatear gizarteak ezagutu duen saltokirik adintsuena dela adieraz daiteke okertzeko beldurrik gabe.

Bartoloma Karrikiri, bigarren belaunaldikoa

Jarraitu behar dut azaltzen, arrasatear askok oraindik ere izenordetzat daukana –Karrikiri- sendi baten abizena dela, Arrasatera XVIII. amaieran heldu zena. Nafar jatorrizko karrikiritarrak ezagunak ziren Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako zenbait herritan. Euren arrastoa Marieta, Oleta, Larrinoa, Otxandio, Elorrio, Zarautz, Oñati, Aretxabaleta eta Aramaion aurkitzen dugu. Arrasatera XIXko lehen hamarkadan heldu zen sendi honen aurreneko kidea: Pedro Jose aramaioarra, María Andresa Gorosabel garagartzarrarekin ezkondu zena.  Garbi dago sendia nomada samarra zela, euren ofizioak eraginda, nonbait. Zein ofizio ote?

Pedro Jose eta María Andresaren seme Florentzio (Aramaio.1810) daukagu Arrasaten bere etxea izan zuen lehen karrikiritarra. Etxe hori Erdiko Kaleko berrogeigarren zenbakikoa da, hain zuzen ere Karrikiri denda oraindik gaur ere dagoenekoa eta zenbait idazkiren arabera Florentziok 1844an erosi zuen eraikin osoa (1) Etxearen kontra zenbait hipoteka ireki ziren, bi Garagartzako Jose Sologaistoarekin, 11.000 beloi-errealetako diru kopuruarengatik. Eta hirugarren bat Juan Carlos Guerra medikuarekin, 5.000 errelengatik. Florentziok etxea erosteko izenpetu zuen hipotekan “cortador” jarri zuen, ogibideari zegokionez. Ziurrenik, harategiko lanbideekin zerikusirik izango zuen Florentziorenak, eta baliteke ere bere arbasoenak. Florentzio da, beraz, Karrikiri dendako lehen belaunaldia.

Bere gainetik nomada estiloa ezin uxatuz,  Florentzio Gasteizera aldatu zen bizitzera eta Bartoloma alaba nagusiaren esku utzi zuen Arrasaten zeukan jabegoa. Bartoloma dugu, Arrasaten jaiotako lehen karrikiritarra: 1839an. Baina etxearen jabetza ez zitzaion modu zuzenetik heldu Bartolomari, senarraren bidez baino. Gaspar Baltasar Resusta Altunarekin zegoen ezkonduta Bartoloma, 1862tik. Gaspar “Almacenes de Cerrajería" (2) enpresako buruaren anaia zen, hots Jose Mariarena. Eta horrekin egiten zuen lan, bera ofizioz “cerrajero y fundidor de latón” baitzen.

Zipriano Resusta Karrikiri eta sendia

Florentziok etxearen kontra zituen hipotekak jasotzearren, 1864an Gasparrek  kitatu egin zuen zorraren zati bat eta gainerakoa bere gain hartu zuen. Horrela, Florentziok bere suihari aldatu zion etxabehearen ezker aldeko denda eta solairu berdineko beste areto batzuen jabetza. Baita lehen solairua eta ganbara ere, eta ate nagusitik sartzeko eskubidea. Salmentaren prezioa: 10.869 erreal. Horiekin Florentzio konprometitu zen lehen bi hipotekak kitatzera. Eta Florentziok eutsi zion etxearen eskuin aldeko jabetzari, ahalik eta Resusta suhiak zati hari zegokion hipoteka jaso arte. Eskuin aldean Florentziok beste denda bat zeukan, hipotekako idazkitik ondoriozta daitekeenez. Zer saltzen zen bi denda haietan? Ez dakigu, nahiz eta jarraian azalduko dudan jazoera batek argi eman liezagukeen.

Gertatu zen 1873ko urtarrilean Gaspar Resusta hil zela. Heriotza aurretik bere anaia Jose Maria izendatu zuen testamentu-beterazlea. Eta Bartoloma –artean 33 urterekin- seme-alaba gaztetxoen erantzukizun osoarekin geratu zen. Baina Gasparen anaia Jose Mariak –hark testamentuan adierazita utzi zuen bezala- laguntza eskaini zion koinatari. Horrela, Jose Maria Resusta eta Miguel Madinabeitiak –biak koinatuak, hura bigarrenaren arrebarekin baitzegoen ezkonduta- hitzarmen bat sinatu zuten, 1873ko irailean, eta horren bidez Resustak bere denda (3) traspasatu zion Madinabeitiari, bi urterako. Idazkiko zehazkizunen arabera, 1864an Florentzio Karrikirik izenpetuko hipotekako denda da traspasatzen dena. Eta 1875eko uztailean Madinabeitiak itzuli egin zizkion denda eta salgai zituen gaiak.

Resusta eta Madinabeitiaren arteko hitzarmenean irakur daitezkeen artikuluetako batzuk honako hauexek dira, denen balioa 12.318 belloi-errealetakoa izan zelarik:

 “gicaras de café, orinales, soperas, azucareras, jarras, pezoneras de cristal, cuerdas de guitarra, resmas papel rayado, escobillas de frotar, naipes Gorriti, petacas de cuero, botones de nacar, agugetas, bastidores de goma, silvos, aceite, sidra, azúcar, mangos de plumas, velas de sebo...”

 Hau da, ongi hornitutako garaiko denda batean aurki zitezkeen gauzak. Horietako askoren antzerakoak, 150 urteren ondoren Karrikiri dendan saltzen dira oraindik. Beraz, ausartu egin gintezke esatera Florentziok bere suhiari utzitako dendan horien gisako salgaiak aurki zitezkeela.

Dolores Resusta, laugarren belaunaldikoa

Dendaren kargu egin zenetik Bartolomak lana gogor egin bide zuen, izan ere 1881eko abenduan kitatu egin zuen etxearen eskuin aldeari, hogei bat urte lehenagotik zegokion hipoteka eta etxe osoaren jabetza bereganatu zuen, dendaren titularitatea barne. Beraz, Bartoloma bigarren belaunaldikoa da, Karrikiri dendaren jabeei dagokienez.

Bartoloma Karrikiri Salas oso emakume ausarta eta zorrotza izan bide zen negozioetarako, ahozko lekukotasunari esker oraindik ere sendikoek gogoratzen dutenez. Bere seme-alabak aurrera ateratzeaz gain, hainbat inbertsio egin zituen, erredituak ahalbidetu zizkiotenak. Resusta sendiaren partaide izateak goi kontaktuak ekarri zizkion Bartolomari eta horren ondorioz negozioaren oinarri sendoak jarri zituen. Hiribilduko gunerik estrategikoenean kokatuta, denda pertsonaia ugariren topalekua ere izan zen. Eta kasu horretan jarri behar da, adibidez, Bartolomak Pablo Uranga pintorearekin izan zuen adiskidantza. 

Bartolomari bere seme Ziprianok hartu zion testigua. Zipriano Resusta Karrikiri 1862an jaio zen, eta artean gaztetxoa zela latorrigile ofizioa ikasi zuen, Ordizian. Oso begi kliniko ona izan zuen irabazpideetarako eta bezeroen sarea hedatu zuen, herritik kanpora ere. Haren ondorengoek diotenez, Zipriano gai zen San Antonio egunean Ordiziatik heldu berria dendatik aterki eta beste salgai batzuk hartu eta oinez Urkiolaraino heltzeko. XX. mendearen lehen hamarkadan Delclaux beiragileekin jarri zen harremanetan, parrokiako beirateak egin zitzaten. Ordudanik oso harreman estuak izan zituen enpresa bizkaitarrarekin. Udal sindikoa izan zen garai batean. Zipriano birritan ezkondu zen, Isabel  Olañeta aurrenik eta horren heriotzaren ostean Crescencia Lasarekin. Zipriano 1942an hil zen.

Dolores Resusta Olañetak (1896) segitu zion Ziprianori negozioan. Horixe izan zen, gure belaunaldikoek dendan ezagutu genuen lehen “karrikirritarra” Ez dut gaizki idatzi, ez; hasieran nioen bezala, arrasatearron artean Erdiko Kaleko, 40ko denda “Karrikirri” (bi errerekin) esan baitiogu askok eta oraindik gaur egun ere gutariko askok pentsatzen du deitura hori gaitzizena dela, izenordea, hain zuzen. Gertatzen dena da, Karrikiri abizenaren kokapena gero eta urrutiagoa geratzen ari dela sendiarenekoen artean. Anizeto Aranzabal Gantxegirekin ezkondu zen Dolores.

Bosgarren eta seigarren belaunaldiko Roberto eta Arantza

Batxilergoa amaitu ondoren, 17 urterekin ekin zion lanari dendan Roberto Aranzabal Resustak, Doloresi laguntzen. Eta mende erdi geroago jubilatu bitartean Roberto izan dugu Karrikiri dendako bosgarren belaunaldia. Julia Soto Albizurekin ezkonduta, erretiroa hartu ondoren alaba Arantza izan da dendaren ardura eskuratu duena. Arantzaren hamaikagarren abizena Karrikiri da. Eta oraingo titularrarekin osatzen da seigarren belaunaldia.

Argazkiak: 
- Roberto Aranzabal-Julia Soto sendia (lehen hiruak)
- DV (Kepa Oliden)

---

(1) Badirudi, nahiz eta daturik ez dudan jaso ahal izan, Karrikiriren lehen denda Zarugalde kalean egon zela.

(2) 1869an “Vergarajáuregui, Resusta y Cia” bilakatu zen. Data horretan Gasparrek akziodun izateari utzi zion, Migel Madinabeitiak egin zuen bezalaxe.

(3) Vergarajauregi, Resusta y Cia enpresaren sortze-idazkian, 1869ko abenduaren 4koa, Jose Maria Resustak bere burua “comerciante”tzat aurkeztu zuen notarioaren aurrean.

LAPURRETA IBABEKO ANDRA MARIN

Ibabeko Andra Mari

Lehengoan zeharo kezkatuta ikusi nituen adiskide batzuk Aramaion, Ibabeko Andra Mari baselizan ezezagunek burututako txikizio eta lapurretarengatik. Etsipenean eror ez zitezen, horren gisako albisteak, zoritxarrez, eguneroko ogia dugula adierazi nien, nahiz eta badakidan nire erantzunak ez ziela bihotzeko mina arintzen.

Ibabeko Andra Mari Kofradiako “kofredoak” ziren nire solaskideak –ni neroni naizen bezalaxe, ez banaute kideen zerrendatik behin betiko ezabatu, azken urteotako nire agerpen ezak direla-eta. Bost ehun urte eduki ditzakeen elkarteak –lehen aipamen idatziak 1560koak ditugu- denetariko abenturak bizi izan ditu bere bizitza luzean, eta egun ibilbide ludiko samarra badarama ere, Aramaioko herritarren bizimodu erlijioso eta sozialean zeharo errotua egon da Kofradia.

Lapurretaren ostean txikizioaren konponketari ekin beharko diote. Horren harira esan daiteke, historian zehar askotan burutu behar izan dituztela kofredoek errestauratze lanak baselizan . Duela gutxi, udal artxiboan apunte hau aurkitu nuen 1874ko ekainaren 7ko aktan:

“Se da cuenta de una instancia remitida a informe por la Excma. Diputación Foral de esta provincia, con fecha cinco de este mes, en la que dice que para terminar las obras del Santuario (sic) de Nuestra Señora de Ibabe, se imponga hasta verificar el total pago de la deuda que pueda ocasionarse, un cuartillo de real (1) a la cántara de vino (2) que se consuma en el valle y otro cuartillo de real a cada azumbre (3)  que de la misma manera se consuma de aguardiente en el mismo.

En su vista, el Ayuntamiento, considerando que el producto que se pide ha de ser para pocos meses, que es para un fin tan piadoso y que nadie le parece se ha de oponer en el particular, toda vez que es el medio mejor de pagar las deudas que con motivo de la tal obra, que no puede quedar inacabada, se originen, acordó se informe a la Excma. Diputación que puede accederse al impuesto de un cuartillo de real en cántara de vino de consumo en esta jurisdicción, pero no al de igual cantidad respecto al aguardiente, que con las circunstancias del día, se halla bastante recargado”

Ibabeko Andra Mari

Behin Diputazioa Udalaren erabakiaz jabetu ondoren, beste ebazpen bat igorri zion Aramaioko Udalari, gainprezioa  baimenduz eta halaber Kofradiari adieraziz, sei hilean behin diru sarrera eta gastuen zerrenda azaldu behar ziola Udalari. Alhondigako udal enplegatua zen Frantzisko Arana geratu zen erantzule, Kofradia eta Udalaren arteko harremanak bideratzeko.

Kofradiaren liburuetan irakurrita daukat aspaldi, 1870eko bilkuran –irailaren 8a- honako otordua egin zutela kofredoek:  

“Sopa, de seguido dos gallinas, la fricacha, dos cocidos, a medio polla asada, pernil con tomate, queso, uva y peras; aguardiente y nada más” Bapo! 

(1)   Cuartillo de real: antzinako txanpoia; erreal baten balioarekin.

(2)   Hamasei litro inguru.

(3)   Bi litro inguru.

Argazkiak: www.euskomedia.org